Ο «υπαρκτός φιλελευθερισμός».
Ο (νεο)φιλελευθερισμός, δεν είναι παρά ο «υπαρκτός φιλελευθερισμός» . Είναι η φυσική συνέπεια των ιδεών του κλασσικού φιλελευθερισμού, στις σύγχρονες ιστορικές συνθήκες. Ο πολιτικός και ο οικονομικός φιλελευθερισμός αποτελούν συμπληρωματικές και αδιαχώριστες όψεις της φιλελεύθερης ιδεολογίας, με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι αδύνατος ο διαχωρισμός της επέκτασης της ελεύθερης αγοράς με την μορφή της αρνητικής παγκοσμιοποίησης, από την επέκταση της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του κρατικού θεσμού. Σε αυτό συνηγορεί το γεγονός ότι τόσο οι θεωρητικοί του υποτιθέμενου (νεο)φιλελευθερισμού, (σχολή του Freiburg, Αυστριακή σχολή, σχολή του Σικάγο), όσο και όλα τα κόμματα που εφαρμόζουν τις ανάλογες πολιτικές, αυτοχαρακτηρίζονται ως φιλελεύθεροι. Έτσι, η αναφορά στην ιδεολογία του νεοφιλελευθερισμού, λειτουργεί παραπλανητικά- και ηθελημένα ή αθέλητα-επιτυγχάνει την απενοχοποίηση της φιλελεύθερης παράδοσης. Το γεγονός ότι ο (νεο)φιλελευθερισμός εμφανίζεται ως βαθειά ολιγαρχικός, ελιτιστικός και αντιδημοκρατικός, φαινομενικά έρχεται σε αντίθεση με την δήθεν δημοκρατική παράδοση του κλασσικού φιλελευθερισμού. Εντούτοις, ο κλασσικός φιλελευθερισμός υπήρξε εξίσου ολιγαρχικός και αντιδημοκρατικός. Η φιλελεύθερη ρητορεία περί ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, δεν ήταν παρά μια ιδεολογική τακτική ενάντια στην παλιά τάξη πραγμάτων που δεν πρέπει να εκλαμβάνεται κυριολεκτικά. Οι φιλελεύθερες έννοιες είχαν ένα ιστορικό περιεχόμενο και όχι την ανιστορική διάσταση που τους αποδόθηκε όταν οι φιλελεύθεροι ήταν αναγκασμένοι να αποδεχθούν σοσιαλιστικές ιδέες προκειμένου να περισώσουν τα οικονομικά τους προνόμια. Γι αυτό η ανασυγκρότηση του φιλελευθερισμού από το 1950 και μετά έγινε με βάση την πολεμική στις σοσιαλιστικές ιδέες, το κράτος πρόνοιας και την δημοκρατία των μαζών. Η φιλελεύθερη Res publica δεν σχετίζεται με την δημοκρατία, αλλά με έναν μηχανισμό κατάλληλα θεσμοθετημένο για την κυριαρχία των ελίτ.
(νεο)φιλελευθερισμός και βιοπολιτική.
Ο (νεο)φιλελευθερισμός είναι μια ιδεολογία, μια πολιτική φιλοσοφία, ένας τρόπος διακυβέρνησης, ένα οικονομικό και πολιτικό σχέδιο των ελίτ, που σχετίζεται με τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό και την οικονομία της αγοράς. Επιπλέον, είναι ένας τρόπος ζωής ή κουλτούρας. Κυρίως όμως είναι ένα πρόταγμα κατασκευής ενός νέου κόσμου. Όπως το θέτει ο Hayek : «Για να χτίσουμε ένα καλύτερο κόσμο, πρέπει να έχουμε το θάρρος να κάνουμε μια νέα αρχή». Και για να χτιστεί ένας καινούργιος κόσμος, είναι αναγκαία η κατασκευή ενός νέου ανθρώπου, ενός νέου υποκειμένου ή υποκειμενικότητας. Γι αυτό προσθέτει: «Η κατευθυντήρια αρχή για την δημιουργία ενός κόσμου ελεύθερων ανθρώπων, πρέπει να είναι μια πολιτική ελευθερίας για την ατομικότητα που είναι και η μόνη προοδευτική πολιτική». Η «πολιτική ελευθερίας για την ατομικότητα», δεν αναφέρεται μόνο σε μια ιδεολογική κατασκευή της νέας ατομικότητας και του νέου κόσμου, αλλά σε μια βιοπολιτκή ρύθμισης της κοινωνίας, σε μια επέμβαση στο νου, στη ψυχή και στο σώμα του ατόμου. Πρόκειται για μια ευρείας κλίμακας διαμόρφωση των όρων της ύπαρξης, που στοχεύει στην αποίκιση διαμόρφωση, αφενός του φαντασιακού και αφετέρου της ψυχοσωματικής σφαίρας του ανθρώπου και κατ’ επέκταση της κοινωνίας. Με ψυχαναλυτικούς όρους, είναι η διαμόρφωση του ατομικού και συλλογικού Υπερεγώ, έτσι ώστε με την ενδοβολή των επιταγών της εξουσίας, να συντελείται η αναπαραγωγή τους στο πεδίο της ατομικής ψυχοπαθολογίας αντί της εξωτερικής βίας. Όπως έχει παρατηρήσει ο πολιτικός επιστήμονας P. Manent: «…στη φιλελεύθερη πολιτική υπάρχει κάτι το ουσιώδες πειραματικό και διαλογικό, κάτι που υποθέτει ένα συνειδητό και συγκροτημένο σχέδιο».
1. Ο (νεο)φιλελευθερισμός ως ιδεολογία
Η ιδεολογική διάσταση του (νεο)φιλελευθερισμού, σχετίζεται με ένα πλαίσιο ιδεών που αποδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα στις έννοιες του ατομικισμού και της ελευθερίας.
Η (νεο)φιλελεύθερη κυριαρχία οφείλεται σε τέσσερεις λόγους: α) στην επεξεργασία ενός corpus ιδεών που φιλοδοξεί να περιγράψει την μεταβιομηχανική κοινωνία και βάση αυτής, να θεμελιώσει την φιλελεύθερη ουτοπία. β) Στο γεγονός ότι ο νεοφιλελεύθερος λόγος ανταποκρίνεται στην ανθρωπολογική μετάλλαξη του δυτικού ανθρώπου στον καπιταλισμό. Ο καταναγκαστικός ατομικισμός, υπήρξε αποτέλεσμα της γενικευμένης αλλοτρίωσης και αυτού που ο M. Sahlins αναφέρει ως « ηθική αποκατάσταση της ιδιοτέλειας», γ) Στην ενσωμάτωση στοιχείων της μεταμοντέρνας γλώσσας στο θεωρητικό του λεξιλόγιο και δ) στην ηγεμονία του νεοφιλελεύθερου λόγου που διαχέεται αδιάλειπτα μέσω ενός δομημένου δικτύου αυθεντίας και που κατασκευάζει την πραγματικότητα στο μυαλό των ανθρώπων. Η νεοφιλελεύθερη προπαγάνδα απαίτησε και απαιτεί πακτωλό χρημάτων για τα ειδικά ινστιτούτα, τα think tanks και τα ΜΜΕ.
Η κατανόηση των βασικών αρχών του (νέο)φιλελευθερισμού είναι δυνατή με την προϋπόθεση ότι αυτές δεν πρέπει να γίνονται αντιληπτές ως θεμελιακές παραδοχές από τις οποίες γίνεται η παραγωγή δευτερευουσών ιδεών. Αντίθετα, πρώτα υπάρχει η σύλληψη της ελεύθερης αγοράς και κατόπιν η παραγωγή των θεμελιωδών παραδοχών που θα οδηγήσουν στην νομιμοποίησή της.
Οι θεμελιώδεις ιδέες:
Ατομικισμός-Ελευθερία-Ευθύνη
«Ο νέος ατομικισμός, οι ανθρώπινοι δεσμοί που εξαφανίζονται και ο μαρασμός της αλληλεγγύης αποτελούν την μια πλευρά ενός νομίσματος του οποίου η άλλη πλευρά παρουσιάζει το ομιχλώδες περίγραμμα της αρνητικής παγκοσμιοποίησης». (Z. Bauman)
1) Ατομικισμός:
αποτελεί την αδιαφιλονίκητη υπέρτατη αξία. Είναι η θεμελιακή ιδέα που δομεί την νεοφιλελεύθερη ηθική και πολιτική φιλοσοφία. Ο Hayek-όπως ο Friedman, von Mises κτλ.- αναφέρεται σε έναν «νέο ατομικισμό», που προσδιορίζεται από την ελευθερία και την ευθύνη. Η ουσία του νέου ατομικισμού είναι η a priori αποδοχή του ατόμου ως ορθολογικού όντος, που με τη δράση του παράγει το κοινωνικό φαινόμενο. Η σχέση ατόμου-κοινωνίας και ατόμου-πολιτισμού απλοποιείται δραματικά. Δεδομένου ότι η σχεδίαση του «νέου ατομικισμού» γίνεται με σκοπό την υπονόμευση της έννοιας της συλλογικότητας και των πολιτικών θεσμών που έχει παράγει, το άτομο εκλαμβάνεται αποκλειστικά ως οικονομικό ον. Το «οικονομικό» με τη σειρά του δεν γίνεται αντιληπτό όχι ως σχέση με το περιβάλλον, αλλά ως σχέση με την κατανομή των πόρων. Ο «νέος ατομικισμός» αποτελεί προϋπόθεση για την νομιμοποίηση της ατομικής ιδιοκτησίας, του κρατικού θεσμού, του καπιταλισμού, της οικονομίας της αγοράς, και κυρίως, της «κεφαλαιοποίησης του φόβου» που γεννά ο ατομικιστικός κοινωνικός κατακερματισμός.
.
2) Ελευθερία:
η αρνητική ελευθερία, ως έλλειψη καταναγκασμού, είναι η δεύτερη θεμελιακή ιδέα που προσδιορίζει την ηθική διάσταση του ατομικισμού. Δεν πρόκειται για την αφηρημένη έννοια της ηθικής ελευθερίας, αλλά για μια ελευθερία που αφορά την οικονομική συμπεριφορά του ατόμου. Το άτομο οφείλει να περιφρουρεί το προσωπικό συμφέρον και την ατομική του ιδιοκτησία, στα πλαίσια ενός θεσμικά ετεροκαθορισμένου πλαισίου δράσης. Η αρνητική διάσταση της ελευθερίας, αφορά την αβεβαιότητα, με την έννοια ότι άτομο αγνοεί το περιεχόμενό της και το οποίο θα του αποκαλυφθεί μέσω της τυχαιότητας στα πλαίσια της ελεύθερης αγοράς. Σε αυτή τη σύλληψη της ατομικής ελευθερίας απουσιάζει παντελώς η έννοια της ισότητας και της δικαιοσύνης, της αυτονομίας και της χειραφέτησης. Είναι η εφησυχαστική ανεμπόδιστη ατομική ελευθερία του επιχειρηματία ή του καταναλωτή, μια πλασματική ελευθερία που αποσυνδέει το άτομο από την κοινωνία, με την υπόθεση ότι το άτομο μπορεί να είναι ελεύθερο ακόμη και σε μια ανελεύθερη κοινωνία, να οικοδομεί τον ιδιωτικό του κόσμο, αδιαφορώντας για τους απρόσωπους και αόρατους μηχανισμούς της εξουσίας.
3) Ευθύνη:
είναι ατομική και αυτοαναφορική. Όπως και η ελευθερία, έχει ένα φαντασιακό χαρακτήρα αφού δεν αναφέρεται σε κάποιου είδους δέσμευση, υποχρέωση ανταπόκρισης σε σχέση με κάποια εντολή, υπόσχεση ή καθήκον. Δεν αναφέρεται καν στην ηθική ευθύνη που αφορά την δέσμευση έναντι ενός αξιακού πλαισίου, αλλά στην ατομική επίγνωση των συνεπειών που επιφέρουν οι ατομικές επιλογές και δράσεις. Το άτομο είναι ταυτόχρονα αφηγητής και ακροατής των πιθανολογικών σεναρίων που φτιάχνει για τη ζωή του, υπεύθυνο για το κάθε τι που του συμβαίνει, ως εάν δεν υπήρχαν κοινωνικές σχέσεις, σχέσεις εξουσίας, εξαναγκασμού, άμεση και δομική βία. Δεν συνδέεται με κανενός είδους δικαιοσύνη, με την έννοια ότι το άτομο επιμερίζεται ένα μερίδιο της συλλογικής ευθύνης. Έτσι, η έννοια της ευθύνης χωρίς δικαιοσύνη γίνεται βασικό όργανο ενός μηχανισμού αυτοπειθάρχησης και πειθάρχησης στις εντολές της εξουσίας.
Η στρατηγική της υπευθυνοποίησης.
Στο πεδίο της ευθύνης, που προϋποθέτει τις έννοιες του ατομικισμού και της ελευθερίας, αναδεικνύεται η αποτελεσματικότητα της βιοπολιτικής του ελέγχου και πειθάρχησης του κοινωνικού φαντασιακού και σώματος. Μια συστηματική διεργασία υπευθυνοποίησης των υποκειμένων έχει εξαπολυθεί από την δεκαετία του 1980, από τα φιλελεύθερα think tanks, ώστε το «εν ελευθερία άτομο» να καταστεί υπεύθυνο για το σύνολο των κακοδαιμονιών του. Απώτερος στόχος, η διαμόρφωση του ατομικού και συλλογικού φαντασιακού, με τέτοιο τρόπο, ώστε η συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας και η ιδιωτικοποίηση των δημόσιων αγαθών, μαζί με την απορρύθμιση της εργασίας, αποτελέσματα ενός υποτιθέμενου ντετερμινισμού της οικονομικής μεγέθυνσης, με την γενίκευση της επισφάλειας που επιφέρουν, να συνοδευτεί από την ποινικοποίηση της φτώχειας, της ανασφάλειας και του κοινωνικού αποκλεισμού.
Η μετάβαση από το κράτος-πρόνοιας στο κράτος του κοινωνικού αποκλεισμού, συνοδεύεται από τον στιγματισμό των ατόμων, την συμβολική-και ενίοτε κυριολεκτική- τιμωρία τους, και την κοινωνική αποδιοπόμπηση, αφού ως υπεύθυνα άτομα έχουν την ακέραια ευθύνη για την αποτυχία, την φτώχεια ή τον αποκλεισμό τους. Αντίθετα, το (νεο)φιλελεύθερο κράτος αναλαμβάνει την ευθύνη απενοχοποίησης του καπιταλισμού από κάθε αιτίαση αναφορικά με τα αίτια της ανισότητας και του κοινωνικού αποκλεισμού.
Οι τρεις έννοιες, ατομικισμός-ελευθερία-ευθύνη, αναφέρονται αποκλειστικά στη κατάσταση του υποκειμένου, που συνδέονται εντούτοις με την έννοια μιας αρνητικής κοινωνίας, που ενσαρκώνεται στο όνομα της ελεύθερης αγοράς. Στα περισσότερα έργα των σύγχρονων (νεο)φιλελεύθερων, η διαπραγμάτευση των εννοιών αυτών καταλαμβάνει μια μικρή έκταση, ενώ τα ζητήματα του μονεταρισμού, της ελεύθερης οικονομίας και η πολεμική στο σοσιαλισμό και το κράτος πρόνοιας, μια δυσανάλογα μεγάλη. Αποτελούν θεμελιακές έννοιες που αποβλέπουν στην απορρύθμιση των κοινωνικών δεσμών του υποκειμένου και στην συνακόλουθη «κεφαλαιοποίηση του φόβου», αλλά και προϋπόθεση για την επικράτηση της κοινωνίας της αγοράς.
Η Γνώση
α) Η γνώση της πραγματικότητας είναι αδύνατη. Η ανθρώπινη γνώση είναι ατελής και κατακερματισμένη. Η μόνη δυνατότητα εφικτής γνώσης είναι αυτή που σχετίζεται με την επαγωγική κατηγοριοποίηση των εμπειριών του ατόμου. Το άτομο μπορεί να κατασκευάζει μια δική του αφήγηση της πραγματικότητας και βάσει αυτής να καθορίζει τις αποφάσεις και τη δράση του.
β) Τα φαινόμενα της πραγματικότητας αποτελούν την ανάδυση μιας αυθόρμητης τάξης που οφείλεται στην πολυπλοκότητα της ίδιας της πραγματικότητας. Παράδειγμα η οικονομία, την οποία διαμορφώνει η πολυπλοκότητα, ο συντονισμός, οι προσαρμογές και οι αλληλεπιδράσεις μιας τεράστιας δυναμικής ηθελημένων και αθέλητων ενεργειών.
Η νεοφιλελεύθερη γνωσιολογία επιχειρεί να εισάγει στο χώρο της πολιτικής, πορίσματα της νέας φυσικής, υποβάλλοντας την ιδέα ότι δεν είναι η ενσυνείδητη δράση των ατόμων στην οποία οφείλεται η κοινωνική αναπαραγωγή ή μεταβολή, αλλά η δράση μιας «αόρατης χείρας», σαν αυτή της αγοράς, που με τη δική της ανεξιχνίαστη βούληση κατευθύνει τα ανθρώπινα πράγματα. Με αυτό τον τρόπο παράγεται η νομιμοποίηση της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων. Εφόσον αυτή αποτελεί αυθόρμητα αναδυόμενη τάξη, άρα η εξουσία και οι φορείς της είναι κατά κάποιο τρόπο όργανα της «θείας βούλησης».
Κοινωνία-Συλλογικότητες
α) Η ανεξέλεγκτη ατομική δράση αποτελεί θεμέλιο της μη-οντότητας που αποκαλούμε κοινωνία.
β) η κοινωνία συνιστά μια περιορισμένη δομή, ένα υλικό δίκτυο ατόμων. Το κοινωνικό παράγεται από τον ατομικό ανταγωνισμό που εξελίσσει την κοινωνία και προάγει το άτομο, μία ιδέα δάνειο από τον κοινωνικό δαρβινισμό.
γ) Η συγκροτούσα δύναμη της κοινωνίας είναι ο Νόμος. Η κοινωνία υφίσταται δυνάμει του νόμου, ο οποίος επικαθορίζει την ισότητα όλων μεταξύ τους, χωρίς όμως να ορίζει κάποιο περιεχόμενο. Δεν έχει εξαναγκαστικό περιεχόμενο αλλά αφορά τον περιορισμό της αυθαίρετης εξουσίας.
δ) Δεν μπορεί να θεμελιωθεί κανενός είδους συλλογικό δικαίωμα.
ε) Κάθε μορφή συλλογικής δράσης, αλληλεγγύης, οργάνωσης απορρίπτεται ως καταναγκασμός.
στ) Κάθε αίτημα κοινωνικής ισότητας είναι απορριπτέο ως καταναγκασμός, αφού περιορίζει τον ανταγωνισμό.
ζ) Δεν μπορεί να θεμελιωθεί οποιοδήποτε συλλογικό δικαίωμα έναντι του πλούτου, παρά μόνο αυτό της ατομικής ιδιοκτησίας, που βασίζεται στην ατομική αξία.
η) Οποιαδήποτε απαίτηση πλούτου ή μόρφωσης, καταστρατηγεί την έννοια της ατομικής ελευθερίας και ευθύνης.
Ελιτισμός-Δημοκρατία-Κράτος-Διακυβέρνηση
α) Τα ανθρώπινα όντα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: στους γνώστες και σε όσους βρίσκονται σε άγνοια. Οι ανθρώπινες μάζες βρίσκονται μέσα στην άγνοια και την ιδιοτροπία.
β) Ή ελίτ-οι γνώστες-οφείλουν να φροντίζουν για την πρόοδό τους, κυριαρχώντας σ’ αυτό το σε άγνοια πλήθος. Έτσι, μια αρμόδια ελίτ θα πρέπει να φροντίζει ώστε να υπάρχει προστασία από τις απαιτήσεις ασφάλειας αυτού του πλήθους.
γ) Η ελίτ έχει επίσης μια σημαντική αποστολή: να διδάξει τον σεβασμό στην αξία του ατόμου.
δ) Είναι αναγκαίες λοιπόν οι συνταγματικές ρυθμίσεις ώστε, μέσω της θεσμοποίησης, αφενός η ελίτ να καθορίζει τους κανόνες του παιχνιδιού και αφετέρου να υπάρχει προστασία από τον ανταγωνισμό επιμέρους ομάδων και της άλογης μάζας.
ε) Ο περιορισμός της λαϊκής κυριαρχίας-της τυραννίας της πλειοψηφίας- είναι αναγκαία συνθήκη, τόσο ως προς το ότι παραβιάζει την ατομική ελευθερία, όσο και γιατί εγκαθιστά συνθήκες κεντρικού σχεδιασμού.
στ) Η δημοκρατία, μέσω των συνταγματικών ρυθμίσεων, θα πρέπει να λάβει μια περιορισμένη μορφή. Για να υπάρχουν σωστές επιλογές, θα πρέπει αυτές να επαφίενται στου ειδικούς και να βρίσκονται πέρα από τον λεγόμενο δημοκρατικό έλεγχο.
ζ) Η αναδιάρθρωση του κράτους είναι αναγκαία συνθήκη για την προστασία από την δημοκρατική αρχή. Το κράτος οφείλει να απεκδυθεί από κάθε έννοια συλλογικότητας και φαινομενικά να αποδυναμωθεί. Εντούτοις, αυτό ισοδυναμεί με ενίσχυση του σκληρού του πυρήνα και ιδιαίτερα του κατασταλτικού του ρόλου.
η) Η διακυβέρνηση αποτελεί το νέο μοντέλο πολιτικής νομιμότητας, το οποίο βασίζεται στην αρχή του ατομικισμού, που παρακάμπτει την αρχή της πλειοψηφίας. Οι ανεξάρτητες ελεγκτικές και ρυθμιστικές αρχές, βρίσκονται εκτός πολιτικού ελέγχου, υλοποιώντας την βασική ιδέα, ότι η δημοκρατία, η σύγκρουση συμφερόντων, οφείλει να βρίσκεται πέρα από το γενικό συμφέρον που εκπροσωπείται από τις ανεξάρτητες αρχές.
Πίσω από την έννοια της διακυβέρνησης βρίσκεται η λογική της ελίτ: το γενικό καλό και η συναίνεση είναι ζήτημα της ελίτ και των ειδικών και όχι βέβαια της μάζας που λειτουργεί μέσα στην άγνοια.
Ανισότητα-Κράτος Πρόνοιας
α) Οι μισθωτοί δεν ενδιαφέρονται για την ατομική ελευθερία και την κοινωνική πρόοδο.
β) το κράτος πρόνοιας είναι σοσιαλιστικής έμπνευσης και παραβιάζει την ατομική ελευθερία.
γ) Ο εξαναγκασμός της πλήρους απασχόλησης, μεταφέρει το βάρος της ανεργίας, στις νομισματικές και δημοσιονομικές αρχές. Αποτέλεσμα η αύξηση προσφοράς χρήματος και ο πληθωρισμός.
δ) Η κοινωνική ασφάλιση είναι εργαλείο εξισωτικής αναδιανομής.
ε) οι δωρεάν υπηρεσίες υγείας περιορίζουν την ατομική ελευθερία.
στ) Η αναδιανομή εισοδήματος μέσω της προοδευτικής φορολογίας, συνιστά διάκριση σε βάρος της μειοψηφίας.
ζ) Η στεγαστική πολιτική καθιστά τα άτομα ανεύθυνα.
η)η υποχρεωτική δημόσια εκπαίδευση αποτελεί περιορισμό της ατομικής ελευθερίας.
θ) Κάθε έννοια αναδιανεμητικής δικαιοσύνης είναι απορριπτέα.
ι) Κάθε έννοια δημοκρατικής αρχής οδηγεί στον καταναγκασμό.
2. Ο νεοφιλελευθερισμός ως σχέδιο των καπιταλιστικών ελίτ.
Σύμφωνα με αυτή την ανάλυση, ο (νεο)φιλελευθερισμός είναι ένα σχέδιο των ελίτ, που στοχεύει στην ανάκτηση και παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος, μέσω της ανακατασκευής της αγοράς, του κράτους και της ιθαγένειας.
Ιστορικά, αποτελεί ένα είδος αντεπανάστασης των ελίτ, που επιχειρεί την ακύρωση των σοσιαλιστικών ιδεών, που στα πλαίσια του κοινωνικού φιλελευθερισμού, είχαν ως αποτέλεσμα τον ρυθμισμένο καπιταλισμό της κεϋνσιανής ρύθμισης. Το σχέδιο αυτό υλοποιείται σε τρία στάδια: α) ένα αργό στάδιο κατασκευής και συγκρότησης ιδεολογικού προπαγανδιστικού λόγου (1950), β) το στάδιο εφαρμογής της αντιμεταρρύθμισης (1970) και γ) την επικάλυψη των αγορών με ανοιχτή κρατική ή μη κρατική βία (1990).
Ο εκτελεστικός βραχίονας του σχεδίου περιλαμβάνει τα ανώτερα στελέχη των πολυεθνικών εταιριών, των επενδυτικών τραπεζών και κεφαλαιαγορών, των υπερεθνικών οργανισμών (ΟΟΣΑ, ΔΝΤ, ΠΟΕ, Παγκόσμια Τράπεζα, ΕΕ), των πολιτικών ελίτ και ένα πλήθος τεχνοκρατών.
Οι τέσσερεις λογικές αρχές δράσης του σχεδίου είναι:
α) η απορρύθμιση του υπάρχοντος οικονομικού μοντέλου και η επαναρύθμιση, με στόχο την δημιουργία της οικονομίας της αγοράς.
β) η απορρύθμιση, εξάλειψη και μεταφορά του κράτους πρόνοιας στην αγορά, με την κεφαλαιοποίηση των δημόσιων αγαθών.
γ) η κατασκευή μιας καταναλωτικής κοινωνίας της αγοράς, στην οποία το άτομο καθίσταται υπεύθυνο-και συνεπώς ποινικά κολάσιμο-αναφορικά με τη μοίρα του.
δ) η δημιουργία ενός εκτεταμένου, παρεμβατικού και προληπτικού ποινικού συστήματος.
3. H φιλελεύθερη ουτοπία: ο «Σατανικός Μύλος».
«Η καθιέρωση του μηχανισμού της αγοράς ως μοναδικού ρυθμιστή της τύχης των ανθρώπων και του περιβάλλοντος…..θα κατέληγε στην κατάλυση της κοινωνίας…..Η κοινωνία δεν θα άντεχε τις συνέπειες από την εφαρμογή ενός τέτοιου συστήματος χονδροειδών νοητικών κατασκευών…αν δεν προστατευόταν η ανθρώπινη, η φυσική της υπόσταση…από την καταστροφική επιρροή αυτού του σατανικού μύλου» C. Polanyi
«Τι είναι ο νεοφιλελευθερισμός; Ένα πρόγραμμα για την καταστροφή των συλλογικών δομών που μπορούν να εμποδίσουν την καθαρή λογική της αγοράς».
P. Bourdieu
Η ελεύθερη αγορά αποτελεί το αποκορύφωμα της (νεο)φιλελεύθερης ηθικής και πολιτικής. Συνιστά την φιλελεύθερη ουτοπία. Οι επιμέρους ιδέες παράγονται, συγκλίνουν και επιδιώκουν την νομιμοποίησή της. Αν στον παλιό κλασικό φιλελευθερισμό-τουλάχιστον προσχηματικά-, η ελεύθερη αγορά αποτελεί εφαρμογή των φιλελεύθερων αρχών στο οικονομικό πεδίο, εδώ οι όροι είναι αντεστραμμένοι: ο φιλελευθερισμός αποτελεί επιμέρους εφαρμογή των αρχών της ελεύθερης αγοράς. Η διαδικασία αυτή είναι συνεπής με την ιστορική πορεία διαμόρφωσης του φιλελευθερισμού. Η αστική τάξη πρώτα κατείχε κοινωνική και οικονομική ισχύ και στη πορεία, μέσω ενός συστηματικού ιδεολογικού πολέμου που στόχευε στην κοινωνική μεταβολή, διαμόρφωσε τις κατάλληλες συνθήκες για την απόκτηση της πολιτικής κυριαρχίας. Αυτό που συμβαίνει επί της ουσίας, είναι η υποκατάσταση της κοινωνίας (ή των κοινωνιών) από την Αγορά, έτσι όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τα νεοκλασικά οικονομικά. Η ερμηνεία αυτού του φαινομένου είναι εφικτή με βάση την θεωρία του γενικευμένου φετιχισμού του εμπορεύματος και της αλλοτρίωσης. Εφόσον η αλλοτρίωση αποξενώνει τον άνθρωπο από τον εαυτό του και ο φετιχισμός υποκαθιστά την σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του μέσω της κατανάλωσης, όσο και την σχέση με του άλλους, μέσω του αλληλοσυσχετισμού των εμπορευμάτων, το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία μιας φετιχιστικής φαντασιακής κοινωνίας. Σε αυτή την φαντασιακή κοινωνία της αγοράς, όπου εργασία, γη, χρήμα, και εμπορεύματα συσχετίζονται μεταξύ τους και προσλαμβάνουν διάφορες τιμές, τα ανθρώπινα όντα, οι συντελεστές της παραγωγικής διαδικασίας, γίνονται τα αντικείμενα των υποκειμένων-προϊόντων.
Η ανθρωπολογική ερμηνεία της υποκατάστασης της κοινωνίας από την Αγορά, σχετίζεται με την μετάλλαξη του δυτικού ανθρώπου στα πλαίσια του διαφωτισμού και ιδιαίτερα στην πολιτική σκέψη του φιλελευθερισμού. Η θεμελίωση μιας ανθρωπολογίας ενός εγωιστικού υποκειμένου που δρα για την ικανοποίηση των ατομικών του συμφερόντων ενώ ταυτόχρονα προάγει την κοινωνική ευημερία, παράγει την κοινωνία, λειτουργεί ακυρωτικά για κάθε έννοια κοινωνίας. Η λύση δόθηκε με την ύπαρξη ενός Δικαίου που θα υπέρκειται των ανταγωνιστικών ατόμων, εν είδη Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας, που αποτελεί και την κύρια αρμοδιότητα του κράτους-νυχτοφύλακα. Από τη στιγμή όμως που τα άτομα επιδιώκουν το ατομικό συμφέρον, αυτό δεν μπορεί να προσδιορισθεί παρά ως οικονομικό συμφέρον και ατομική ιδιοκτησία. Συνέπεια είναι η σύσταση μιας αρνητικής κοινωνίας, που το μόνο «θετικό» περιεχόμενό της είναι ο οικονομικός ανταγωνισμός. Η αρνητική αυτή κοινωνία υποκαθιστά την πραγματική κοινωνία. Επειδή όμως πρέπει να διασωθεί το αρμονικό υπόβαθρο μιας πραγματικής κοινωνίας, οι φιλελεύθεροι μεταφέρουν στην αρνητική κοινωνία τους νόμους της νευτώνειας μηχανικής. Η αόρατη χείρα του A. Smith-μια ιδέα του Baron d’ Holbach-λειτουργεί σαν ο από μηχανής θεός που μηχανιστικά οδηγεί στην γενική εξισορρόπηση και αρμονία, επιφέροντας την δικαίωση του εγωϊστικού ατόμου. Έτσι, όπως το θέτει ο Polanyi, η ενσωμάτωση του κοινωνικού στο οικονομικό, σημαίνει πρώτιστα έναν ανθρωπολογικό μετασχηματισμό. Πρόκειται για τη δικαίωση της δράσης και της συμπεριφοράς με βάση το κίνητρο του κέρδους.
Η αγορά του A. Smith απέχει πολύ από την Αγορά των νεοκλασσικών οικονομικών, την οποία προσεταιρίζονται οι (νεο)φιλελεύθεροι. Αυτή παίρνει δύο μορφές, που διαφοροποιούν δύο φιλελεύθερες οικονομικές παραδόσεις: από τη μια η θεωρητικοποίηση και η μοντελοποίηση της οικονομίας ως ένα ενιαίο σύστημα αγορών και από την άλλη, η αντίληψή της ως μια διαδικασία στα πλαίσια του καταμερισμού εργασίας. Και στις δύο περιπτώσεις, η Αγορά δεν σχετίζεται με την δικαιοσύνη και την ηθική. Το κάθε τι που συμβαίνει στην Αγορά, λειτουργεί με την ψυχρότητα μαθηματικών φυσικών νόμων. Σύμφωνα με τους Hayek και Friedman, η Αγορά εξασφαλίζει την σωστή κατανομή των διαθέσιμων πόρων, ανεξάρτητα από το ποιο είναι το αποτέλεσμα της κατανομής, εφόσον δεν γνωρίζουμε ποια είναι η βέλτιστη κατανομή. Το ζήτημα της δικαιοσύνης λύνεται με έναν πολύ απλό τρόπο: απλά δεν υπάρχει.
Η δυσκολία για τους (νεο)φιλελεύθερους ξεκινάει από το γεγονός ότι πρέπει να πεισθούν οι άνθρωποι να λειτουργούν χωρίς αλληλεγγύη, ως αποκλειστικά εγωιστικά και ορθολογικά όντα. Η όλη επιχείρηση αναμόρφωσης της κοινωνίας ώστε να χωρέσει στο μοντέλο της Αγοράς, που συνιστά και την (νεο)φιλελεύθερη ουτοπία, είναι η μετατροπή της σε «Κοινωνία της Αγοράς», ένα σχέδιο που ξεκίνησε από τα τέλη του 19ου αιώνα και που απέτυχε παταγωδώς με κορύφωμα τον μεγάλο πόλεμο και την αμφισβήτηση του φιλελευθερισμού.
Η επανάληψη του πειράματος του «σατανικού μύλου» από την υπερεθνική ελίτ, με την ιδεολογική κάλυψη του φιλελευθερισμού, την οικονομική ισχύ των πολυεθνικών εταιριών, του χρηματιστικού κεφαλαίου και την ωμή βία του φιλελεύθερου κρατισμού, ήδη φανερώνει τα αποτελέσματά της: ακραίες ανισότητες, αναδιανομή και συγκέντρωση του πλούτου, ακραία φτώχεια, μετατροπή των ανθρώπων σε ανθρώπινα σκουπίδια, καταστροφή του περιβάλλοντος και καταστροφή των κοινωνιών.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
1. J.C.Michea, (2008), Η αυτοκρατορία του μικρότερου κακού, Αθήνα, ΠΟΛΙΣ
2. F. A. Hayek, (1958), Individualism and Economic Order, University of Chicago Press
3. F. A. Hayek, (1994),The Road to Serfdom , University of Chicago Press
4. L. Wacquant, (2009), Punishing the Poor: The Neoliberal Government of Social Insecurity, a John Hope Franklin Center Book
5. Ζ. Μπάουμαν, (2009), Ρευστοί Καιροί, Αθήνα,Μεταίχμιο
6. P. Manent, (1987), Histoire intellectuelle du libéralisme : dix leçons, Paris,Caïman- Lévy
7. M. Friedman, (1982), Capitalism and Freedom, University of Chicago Press
8. Κ. Πολάνυι, (1994), Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός, Νησίδες.
Ο (νεο)φιλελευθερισμός, δεν είναι παρά ο «υπαρκτός φιλελευθερισμός» . Είναι η φυσική συνέπεια των ιδεών του κλασσικού φιλελευθερισμού, στις σύγχρονες ιστορικές συνθήκες. Ο πολιτικός και ο οικονομικός φιλελευθερισμός αποτελούν συμπληρωματικές και αδιαχώριστες όψεις της φιλελεύθερης ιδεολογίας, με τέτοιο τρόπο ώστε να είναι αδύνατος ο διαχωρισμός της επέκτασης της ελεύθερης αγοράς με την μορφή της αρνητικής παγκοσμιοποίησης, από την επέκταση της φιλελεύθερης δημοκρατίας και του κρατικού θεσμού. Σε αυτό συνηγορεί το γεγονός ότι τόσο οι θεωρητικοί του υποτιθέμενου (νεο)φιλελευθερισμού, (σχολή του Freiburg, Αυστριακή σχολή, σχολή του Σικάγο), όσο και όλα τα κόμματα που εφαρμόζουν τις ανάλογες πολιτικές, αυτοχαρακτηρίζονται ως φιλελεύθεροι. Έτσι, η αναφορά στην ιδεολογία του νεοφιλελευθερισμού, λειτουργεί παραπλανητικά- και ηθελημένα ή αθέλητα-επιτυγχάνει την απενοχοποίηση της φιλελεύθερης παράδοσης. Το γεγονός ότι ο (νεο)φιλελευθερισμός εμφανίζεται ως βαθειά ολιγαρχικός, ελιτιστικός και αντιδημοκρατικός, φαινομενικά έρχεται σε αντίθεση με την δήθεν δημοκρατική παράδοση του κλασσικού φιλελευθερισμού. Εντούτοις, ο κλασσικός φιλελευθερισμός υπήρξε εξίσου ολιγαρχικός και αντιδημοκρατικός. Η φιλελεύθερη ρητορεία περί ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών, δεν ήταν παρά μια ιδεολογική τακτική ενάντια στην παλιά τάξη πραγμάτων που δεν πρέπει να εκλαμβάνεται κυριολεκτικά. Οι φιλελεύθερες έννοιες είχαν ένα ιστορικό περιεχόμενο και όχι την ανιστορική διάσταση που τους αποδόθηκε όταν οι φιλελεύθεροι ήταν αναγκασμένοι να αποδεχθούν σοσιαλιστικές ιδέες προκειμένου να περισώσουν τα οικονομικά τους προνόμια. Γι αυτό η ανασυγκρότηση του φιλελευθερισμού από το 1950 και μετά έγινε με βάση την πολεμική στις σοσιαλιστικές ιδέες, το κράτος πρόνοιας και την δημοκρατία των μαζών. Η φιλελεύθερη Res publica δεν σχετίζεται με την δημοκρατία, αλλά με έναν μηχανισμό κατάλληλα θεσμοθετημένο για την κυριαρχία των ελίτ.
(νεο)φιλελευθερισμός και βιοπολιτική.
Ο (νεο)φιλελευθερισμός είναι μια ιδεολογία, μια πολιτική φιλοσοφία, ένας τρόπος διακυβέρνησης, ένα οικονομικό και πολιτικό σχέδιο των ελίτ, που σχετίζεται με τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό και την οικονομία της αγοράς. Επιπλέον, είναι ένας τρόπος ζωής ή κουλτούρας. Κυρίως όμως είναι ένα πρόταγμα κατασκευής ενός νέου κόσμου. Όπως το θέτει ο Hayek : «Για να χτίσουμε ένα καλύτερο κόσμο, πρέπει να έχουμε το θάρρος να κάνουμε μια νέα αρχή». Και για να χτιστεί ένας καινούργιος κόσμος, είναι αναγκαία η κατασκευή ενός νέου ανθρώπου, ενός νέου υποκειμένου ή υποκειμενικότητας. Γι αυτό προσθέτει: «Η κατευθυντήρια αρχή για την δημιουργία ενός κόσμου ελεύθερων ανθρώπων, πρέπει να είναι μια πολιτική ελευθερίας για την ατομικότητα που είναι και η μόνη προοδευτική πολιτική». Η «πολιτική ελευθερίας για την ατομικότητα», δεν αναφέρεται μόνο σε μια ιδεολογική κατασκευή της νέας ατομικότητας και του νέου κόσμου, αλλά σε μια βιοπολιτκή ρύθμισης της κοινωνίας, σε μια επέμβαση στο νου, στη ψυχή και στο σώμα του ατόμου. Πρόκειται για μια ευρείας κλίμακας διαμόρφωση των όρων της ύπαρξης, που στοχεύει στην αποίκιση διαμόρφωση, αφενός του φαντασιακού και αφετέρου της ψυχοσωματικής σφαίρας του ανθρώπου και κατ’ επέκταση της κοινωνίας. Με ψυχαναλυτικούς όρους, είναι η διαμόρφωση του ατομικού και συλλογικού Υπερεγώ, έτσι ώστε με την ενδοβολή των επιταγών της εξουσίας, να συντελείται η αναπαραγωγή τους στο πεδίο της ατομικής ψυχοπαθολογίας αντί της εξωτερικής βίας. Όπως έχει παρατηρήσει ο πολιτικός επιστήμονας P. Manent: «…στη φιλελεύθερη πολιτική υπάρχει κάτι το ουσιώδες πειραματικό και διαλογικό, κάτι που υποθέτει ένα συνειδητό και συγκροτημένο σχέδιο».
1. Ο (νεο)φιλελευθερισμός ως ιδεολογία
Η ιδεολογική διάσταση του (νεο)φιλελευθερισμού, σχετίζεται με ένα πλαίσιο ιδεών που αποδίδει ιδιαίτερη βαρύτητα στις έννοιες του ατομικισμού και της ελευθερίας.
Η (νεο)φιλελεύθερη κυριαρχία οφείλεται σε τέσσερεις λόγους: α) στην επεξεργασία ενός corpus ιδεών που φιλοδοξεί να περιγράψει την μεταβιομηχανική κοινωνία και βάση αυτής, να θεμελιώσει την φιλελεύθερη ουτοπία. β) Στο γεγονός ότι ο νεοφιλελεύθερος λόγος ανταποκρίνεται στην ανθρωπολογική μετάλλαξη του δυτικού ανθρώπου στον καπιταλισμό. Ο καταναγκαστικός ατομικισμός, υπήρξε αποτέλεσμα της γενικευμένης αλλοτρίωσης και αυτού που ο M. Sahlins αναφέρει ως « ηθική αποκατάσταση της ιδιοτέλειας», γ) Στην ενσωμάτωση στοιχείων της μεταμοντέρνας γλώσσας στο θεωρητικό του λεξιλόγιο και δ) στην ηγεμονία του νεοφιλελεύθερου λόγου που διαχέεται αδιάλειπτα μέσω ενός δομημένου δικτύου αυθεντίας και που κατασκευάζει την πραγματικότητα στο μυαλό των ανθρώπων. Η νεοφιλελεύθερη προπαγάνδα απαίτησε και απαιτεί πακτωλό χρημάτων για τα ειδικά ινστιτούτα, τα think tanks και τα ΜΜΕ.
Η κατανόηση των βασικών αρχών του (νέο)φιλελευθερισμού είναι δυνατή με την προϋπόθεση ότι αυτές δεν πρέπει να γίνονται αντιληπτές ως θεμελιακές παραδοχές από τις οποίες γίνεται η παραγωγή δευτερευουσών ιδεών. Αντίθετα, πρώτα υπάρχει η σύλληψη της ελεύθερης αγοράς και κατόπιν η παραγωγή των θεμελιωδών παραδοχών που θα οδηγήσουν στην νομιμοποίησή της.
Οι θεμελιώδεις ιδέες:
Ατομικισμός-Ελευθερία-Ευθύνη
«Ο νέος ατομικισμός, οι ανθρώπινοι δεσμοί που εξαφανίζονται και ο μαρασμός της αλληλεγγύης αποτελούν την μια πλευρά ενός νομίσματος του οποίου η άλλη πλευρά παρουσιάζει το ομιχλώδες περίγραμμα της αρνητικής παγκοσμιοποίησης». (Z. Bauman)
1) Ατομικισμός:
αποτελεί την αδιαφιλονίκητη υπέρτατη αξία. Είναι η θεμελιακή ιδέα που δομεί την νεοφιλελεύθερη ηθική και πολιτική φιλοσοφία. Ο Hayek-όπως ο Friedman, von Mises κτλ.- αναφέρεται σε έναν «νέο ατομικισμό», που προσδιορίζεται από την ελευθερία και την ευθύνη. Η ουσία του νέου ατομικισμού είναι η a priori αποδοχή του ατόμου ως ορθολογικού όντος, που με τη δράση του παράγει το κοινωνικό φαινόμενο. Η σχέση ατόμου-κοινωνίας και ατόμου-πολιτισμού απλοποιείται δραματικά. Δεδομένου ότι η σχεδίαση του «νέου ατομικισμού» γίνεται με σκοπό την υπονόμευση της έννοιας της συλλογικότητας και των πολιτικών θεσμών που έχει παράγει, το άτομο εκλαμβάνεται αποκλειστικά ως οικονομικό ον. Το «οικονομικό» με τη σειρά του δεν γίνεται αντιληπτό όχι ως σχέση με το περιβάλλον, αλλά ως σχέση με την κατανομή των πόρων. Ο «νέος ατομικισμός» αποτελεί προϋπόθεση για την νομιμοποίηση της ατομικής ιδιοκτησίας, του κρατικού θεσμού, του καπιταλισμού, της οικονομίας της αγοράς, και κυρίως, της «κεφαλαιοποίησης του φόβου» που γεννά ο ατομικιστικός κοινωνικός κατακερματισμός.
.
2) Ελευθερία:
η αρνητική ελευθερία, ως έλλειψη καταναγκασμού, είναι η δεύτερη θεμελιακή ιδέα που προσδιορίζει την ηθική διάσταση του ατομικισμού. Δεν πρόκειται για την αφηρημένη έννοια της ηθικής ελευθερίας, αλλά για μια ελευθερία που αφορά την οικονομική συμπεριφορά του ατόμου. Το άτομο οφείλει να περιφρουρεί το προσωπικό συμφέρον και την ατομική του ιδιοκτησία, στα πλαίσια ενός θεσμικά ετεροκαθορισμένου πλαισίου δράσης. Η αρνητική διάσταση της ελευθερίας, αφορά την αβεβαιότητα, με την έννοια ότι άτομο αγνοεί το περιεχόμενό της και το οποίο θα του αποκαλυφθεί μέσω της τυχαιότητας στα πλαίσια της ελεύθερης αγοράς. Σε αυτή τη σύλληψη της ατομικής ελευθερίας απουσιάζει παντελώς η έννοια της ισότητας και της δικαιοσύνης, της αυτονομίας και της χειραφέτησης. Είναι η εφησυχαστική ανεμπόδιστη ατομική ελευθερία του επιχειρηματία ή του καταναλωτή, μια πλασματική ελευθερία που αποσυνδέει το άτομο από την κοινωνία, με την υπόθεση ότι το άτομο μπορεί να είναι ελεύθερο ακόμη και σε μια ανελεύθερη κοινωνία, να οικοδομεί τον ιδιωτικό του κόσμο, αδιαφορώντας για τους απρόσωπους και αόρατους μηχανισμούς της εξουσίας.
3) Ευθύνη:
είναι ατομική και αυτοαναφορική. Όπως και η ελευθερία, έχει ένα φαντασιακό χαρακτήρα αφού δεν αναφέρεται σε κάποιου είδους δέσμευση, υποχρέωση ανταπόκρισης σε σχέση με κάποια εντολή, υπόσχεση ή καθήκον. Δεν αναφέρεται καν στην ηθική ευθύνη που αφορά την δέσμευση έναντι ενός αξιακού πλαισίου, αλλά στην ατομική επίγνωση των συνεπειών που επιφέρουν οι ατομικές επιλογές και δράσεις. Το άτομο είναι ταυτόχρονα αφηγητής και ακροατής των πιθανολογικών σεναρίων που φτιάχνει για τη ζωή του, υπεύθυνο για το κάθε τι που του συμβαίνει, ως εάν δεν υπήρχαν κοινωνικές σχέσεις, σχέσεις εξουσίας, εξαναγκασμού, άμεση και δομική βία. Δεν συνδέεται με κανενός είδους δικαιοσύνη, με την έννοια ότι το άτομο επιμερίζεται ένα μερίδιο της συλλογικής ευθύνης. Έτσι, η έννοια της ευθύνης χωρίς δικαιοσύνη γίνεται βασικό όργανο ενός μηχανισμού αυτοπειθάρχησης και πειθάρχησης στις εντολές της εξουσίας.
Η στρατηγική της υπευθυνοποίησης.
Στο πεδίο της ευθύνης, που προϋποθέτει τις έννοιες του ατομικισμού και της ελευθερίας, αναδεικνύεται η αποτελεσματικότητα της βιοπολιτικής του ελέγχου και πειθάρχησης του κοινωνικού φαντασιακού και σώματος. Μια συστηματική διεργασία υπευθυνοποίησης των υποκειμένων έχει εξαπολυθεί από την δεκαετία του 1980, από τα φιλελεύθερα think tanks, ώστε το «εν ελευθερία άτομο» να καταστεί υπεύθυνο για το σύνολο των κακοδαιμονιών του. Απώτερος στόχος, η διαμόρφωση του ατομικού και συλλογικού φαντασιακού, με τέτοιο τρόπο, ώστε η συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας και η ιδιωτικοποίηση των δημόσιων αγαθών, μαζί με την απορρύθμιση της εργασίας, αποτελέσματα ενός υποτιθέμενου ντετερμινισμού της οικονομικής μεγέθυνσης, με την γενίκευση της επισφάλειας που επιφέρουν, να συνοδευτεί από την ποινικοποίηση της φτώχειας, της ανασφάλειας και του κοινωνικού αποκλεισμού.
Η μετάβαση από το κράτος-πρόνοιας στο κράτος του κοινωνικού αποκλεισμού, συνοδεύεται από τον στιγματισμό των ατόμων, την συμβολική-και ενίοτε κυριολεκτική- τιμωρία τους, και την κοινωνική αποδιοπόμπηση, αφού ως υπεύθυνα άτομα έχουν την ακέραια ευθύνη για την αποτυχία, την φτώχεια ή τον αποκλεισμό τους. Αντίθετα, το (νεο)φιλελεύθερο κράτος αναλαμβάνει την ευθύνη απενοχοποίησης του καπιταλισμού από κάθε αιτίαση αναφορικά με τα αίτια της ανισότητας και του κοινωνικού αποκλεισμού.
Οι τρεις έννοιες, ατομικισμός-ελευθερία-ευθύνη, αναφέρονται αποκλειστικά στη κατάσταση του υποκειμένου, που συνδέονται εντούτοις με την έννοια μιας αρνητικής κοινωνίας, που ενσαρκώνεται στο όνομα της ελεύθερης αγοράς. Στα περισσότερα έργα των σύγχρονων (νεο)φιλελεύθερων, η διαπραγμάτευση των εννοιών αυτών καταλαμβάνει μια μικρή έκταση, ενώ τα ζητήματα του μονεταρισμού, της ελεύθερης οικονομίας και η πολεμική στο σοσιαλισμό και το κράτος πρόνοιας, μια δυσανάλογα μεγάλη. Αποτελούν θεμελιακές έννοιες που αποβλέπουν στην απορρύθμιση των κοινωνικών δεσμών του υποκειμένου και στην συνακόλουθη «κεφαλαιοποίηση του φόβου», αλλά και προϋπόθεση για την επικράτηση της κοινωνίας της αγοράς.
Η Γνώση
α) Η γνώση της πραγματικότητας είναι αδύνατη. Η ανθρώπινη γνώση είναι ατελής και κατακερματισμένη. Η μόνη δυνατότητα εφικτής γνώσης είναι αυτή που σχετίζεται με την επαγωγική κατηγοριοποίηση των εμπειριών του ατόμου. Το άτομο μπορεί να κατασκευάζει μια δική του αφήγηση της πραγματικότητας και βάσει αυτής να καθορίζει τις αποφάσεις και τη δράση του.
β) Τα φαινόμενα της πραγματικότητας αποτελούν την ανάδυση μιας αυθόρμητης τάξης που οφείλεται στην πολυπλοκότητα της ίδιας της πραγματικότητας. Παράδειγμα η οικονομία, την οποία διαμορφώνει η πολυπλοκότητα, ο συντονισμός, οι προσαρμογές και οι αλληλεπιδράσεις μιας τεράστιας δυναμικής ηθελημένων και αθέλητων ενεργειών.
Η νεοφιλελεύθερη γνωσιολογία επιχειρεί να εισάγει στο χώρο της πολιτικής, πορίσματα της νέας φυσικής, υποβάλλοντας την ιδέα ότι δεν είναι η ενσυνείδητη δράση των ατόμων στην οποία οφείλεται η κοινωνική αναπαραγωγή ή μεταβολή, αλλά η δράση μιας «αόρατης χείρας», σαν αυτή της αγοράς, που με τη δική της ανεξιχνίαστη βούληση κατευθύνει τα ανθρώπινα πράγματα. Με αυτό τον τρόπο παράγεται η νομιμοποίηση της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων. Εφόσον αυτή αποτελεί αυθόρμητα αναδυόμενη τάξη, άρα η εξουσία και οι φορείς της είναι κατά κάποιο τρόπο όργανα της «θείας βούλησης».
Κοινωνία-Συλλογικότητες
α) Η ανεξέλεγκτη ατομική δράση αποτελεί θεμέλιο της μη-οντότητας που αποκαλούμε κοινωνία.
β) η κοινωνία συνιστά μια περιορισμένη δομή, ένα υλικό δίκτυο ατόμων. Το κοινωνικό παράγεται από τον ατομικό ανταγωνισμό που εξελίσσει την κοινωνία και προάγει το άτομο, μία ιδέα δάνειο από τον κοινωνικό δαρβινισμό.
γ) Η συγκροτούσα δύναμη της κοινωνίας είναι ο Νόμος. Η κοινωνία υφίσταται δυνάμει του νόμου, ο οποίος επικαθορίζει την ισότητα όλων μεταξύ τους, χωρίς όμως να ορίζει κάποιο περιεχόμενο. Δεν έχει εξαναγκαστικό περιεχόμενο αλλά αφορά τον περιορισμό της αυθαίρετης εξουσίας.
δ) Δεν μπορεί να θεμελιωθεί κανενός είδους συλλογικό δικαίωμα.
ε) Κάθε μορφή συλλογικής δράσης, αλληλεγγύης, οργάνωσης απορρίπτεται ως καταναγκασμός.
στ) Κάθε αίτημα κοινωνικής ισότητας είναι απορριπτέο ως καταναγκασμός, αφού περιορίζει τον ανταγωνισμό.
ζ) Δεν μπορεί να θεμελιωθεί οποιοδήποτε συλλογικό δικαίωμα έναντι του πλούτου, παρά μόνο αυτό της ατομικής ιδιοκτησίας, που βασίζεται στην ατομική αξία.
η) Οποιαδήποτε απαίτηση πλούτου ή μόρφωσης, καταστρατηγεί την έννοια της ατομικής ελευθερίας και ευθύνης.
Ελιτισμός-Δημοκρατία-Κράτος-Διακυβέρνηση
α) Τα ανθρώπινα όντα χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: στους γνώστες και σε όσους βρίσκονται σε άγνοια. Οι ανθρώπινες μάζες βρίσκονται μέσα στην άγνοια και την ιδιοτροπία.
β) Ή ελίτ-οι γνώστες-οφείλουν να φροντίζουν για την πρόοδό τους, κυριαρχώντας σ’ αυτό το σε άγνοια πλήθος. Έτσι, μια αρμόδια ελίτ θα πρέπει να φροντίζει ώστε να υπάρχει προστασία από τις απαιτήσεις ασφάλειας αυτού του πλήθους.
γ) Η ελίτ έχει επίσης μια σημαντική αποστολή: να διδάξει τον σεβασμό στην αξία του ατόμου.
δ) Είναι αναγκαίες λοιπόν οι συνταγματικές ρυθμίσεις ώστε, μέσω της θεσμοποίησης, αφενός η ελίτ να καθορίζει τους κανόνες του παιχνιδιού και αφετέρου να υπάρχει προστασία από τον ανταγωνισμό επιμέρους ομάδων και της άλογης μάζας.
ε) Ο περιορισμός της λαϊκής κυριαρχίας-της τυραννίας της πλειοψηφίας- είναι αναγκαία συνθήκη, τόσο ως προς το ότι παραβιάζει την ατομική ελευθερία, όσο και γιατί εγκαθιστά συνθήκες κεντρικού σχεδιασμού.
στ) Η δημοκρατία, μέσω των συνταγματικών ρυθμίσεων, θα πρέπει να λάβει μια περιορισμένη μορφή. Για να υπάρχουν σωστές επιλογές, θα πρέπει αυτές να επαφίενται στου ειδικούς και να βρίσκονται πέρα από τον λεγόμενο δημοκρατικό έλεγχο.
ζ) Η αναδιάρθρωση του κράτους είναι αναγκαία συνθήκη για την προστασία από την δημοκρατική αρχή. Το κράτος οφείλει να απεκδυθεί από κάθε έννοια συλλογικότητας και φαινομενικά να αποδυναμωθεί. Εντούτοις, αυτό ισοδυναμεί με ενίσχυση του σκληρού του πυρήνα και ιδιαίτερα του κατασταλτικού του ρόλου.
η) Η διακυβέρνηση αποτελεί το νέο μοντέλο πολιτικής νομιμότητας, το οποίο βασίζεται στην αρχή του ατομικισμού, που παρακάμπτει την αρχή της πλειοψηφίας. Οι ανεξάρτητες ελεγκτικές και ρυθμιστικές αρχές, βρίσκονται εκτός πολιτικού ελέγχου, υλοποιώντας την βασική ιδέα, ότι η δημοκρατία, η σύγκρουση συμφερόντων, οφείλει να βρίσκεται πέρα από το γενικό συμφέρον που εκπροσωπείται από τις ανεξάρτητες αρχές.
Πίσω από την έννοια της διακυβέρνησης βρίσκεται η λογική της ελίτ: το γενικό καλό και η συναίνεση είναι ζήτημα της ελίτ και των ειδικών και όχι βέβαια της μάζας που λειτουργεί μέσα στην άγνοια.
Ανισότητα-Κράτος Πρόνοιας
α) Οι μισθωτοί δεν ενδιαφέρονται για την ατομική ελευθερία και την κοινωνική πρόοδο.
β) το κράτος πρόνοιας είναι σοσιαλιστικής έμπνευσης και παραβιάζει την ατομική ελευθερία.
γ) Ο εξαναγκασμός της πλήρους απασχόλησης, μεταφέρει το βάρος της ανεργίας, στις νομισματικές και δημοσιονομικές αρχές. Αποτέλεσμα η αύξηση προσφοράς χρήματος και ο πληθωρισμός.
δ) Η κοινωνική ασφάλιση είναι εργαλείο εξισωτικής αναδιανομής.
ε) οι δωρεάν υπηρεσίες υγείας περιορίζουν την ατομική ελευθερία.
στ) Η αναδιανομή εισοδήματος μέσω της προοδευτικής φορολογίας, συνιστά διάκριση σε βάρος της μειοψηφίας.
ζ) Η στεγαστική πολιτική καθιστά τα άτομα ανεύθυνα.
η)η υποχρεωτική δημόσια εκπαίδευση αποτελεί περιορισμό της ατομικής ελευθερίας.
θ) Κάθε έννοια αναδιανεμητικής δικαιοσύνης είναι απορριπτέα.
ι) Κάθε έννοια δημοκρατικής αρχής οδηγεί στον καταναγκασμό.
2. Ο νεοφιλελευθερισμός ως σχέδιο των καπιταλιστικών ελίτ.
Σύμφωνα με αυτή την ανάλυση, ο (νεο)φιλελευθερισμός είναι ένα σχέδιο των ελίτ, που στοχεύει στην ανάκτηση και παγίωση της καπιταλιστικής ταξικής ισχύος, μέσω της ανακατασκευής της αγοράς, του κράτους και της ιθαγένειας.
Ιστορικά, αποτελεί ένα είδος αντεπανάστασης των ελίτ, που επιχειρεί την ακύρωση των σοσιαλιστικών ιδεών, που στα πλαίσια του κοινωνικού φιλελευθερισμού, είχαν ως αποτέλεσμα τον ρυθμισμένο καπιταλισμό της κεϋνσιανής ρύθμισης. Το σχέδιο αυτό υλοποιείται σε τρία στάδια: α) ένα αργό στάδιο κατασκευής και συγκρότησης ιδεολογικού προπαγανδιστικού λόγου (1950), β) το στάδιο εφαρμογής της αντιμεταρρύθμισης (1970) και γ) την επικάλυψη των αγορών με ανοιχτή κρατική ή μη κρατική βία (1990).
Ο εκτελεστικός βραχίονας του σχεδίου περιλαμβάνει τα ανώτερα στελέχη των πολυεθνικών εταιριών, των επενδυτικών τραπεζών και κεφαλαιαγορών, των υπερεθνικών οργανισμών (ΟΟΣΑ, ΔΝΤ, ΠΟΕ, Παγκόσμια Τράπεζα, ΕΕ), των πολιτικών ελίτ και ένα πλήθος τεχνοκρατών.
Οι τέσσερεις λογικές αρχές δράσης του σχεδίου είναι:
α) η απορρύθμιση του υπάρχοντος οικονομικού μοντέλου και η επαναρύθμιση, με στόχο την δημιουργία της οικονομίας της αγοράς.
β) η απορρύθμιση, εξάλειψη και μεταφορά του κράτους πρόνοιας στην αγορά, με την κεφαλαιοποίηση των δημόσιων αγαθών.
γ) η κατασκευή μιας καταναλωτικής κοινωνίας της αγοράς, στην οποία το άτομο καθίσταται υπεύθυνο-και συνεπώς ποινικά κολάσιμο-αναφορικά με τη μοίρα του.
δ) η δημιουργία ενός εκτεταμένου, παρεμβατικού και προληπτικού ποινικού συστήματος.
3. H φιλελεύθερη ουτοπία: ο «Σατανικός Μύλος».
«Η καθιέρωση του μηχανισμού της αγοράς ως μοναδικού ρυθμιστή της τύχης των ανθρώπων και του περιβάλλοντος…..θα κατέληγε στην κατάλυση της κοινωνίας…..Η κοινωνία δεν θα άντεχε τις συνέπειες από την εφαρμογή ενός τέτοιου συστήματος χονδροειδών νοητικών κατασκευών…αν δεν προστατευόταν η ανθρώπινη, η φυσική της υπόσταση…από την καταστροφική επιρροή αυτού του σατανικού μύλου» C. Polanyi
«Τι είναι ο νεοφιλελευθερισμός; Ένα πρόγραμμα για την καταστροφή των συλλογικών δομών που μπορούν να εμποδίσουν την καθαρή λογική της αγοράς».
P. Bourdieu
Η ελεύθερη αγορά αποτελεί το αποκορύφωμα της (νεο)φιλελεύθερης ηθικής και πολιτικής. Συνιστά την φιλελεύθερη ουτοπία. Οι επιμέρους ιδέες παράγονται, συγκλίνουν και επιδιώκουν την νομιμοποίησή της. Αν στον παλιό κλασικό φιλελευθερισμό-τουλάχιστον προσχηματικά-, η ελεύθερη αγορά αποτελεί εφαρμογή των φιλελεύθερων αρχών στο οικονομικό πεδίο, εδώ οι όροι είναι αντεστραμμένοι: ο φιλελευθερισμός αποτελεί επιμέρους εφαρμογή των αρχών της ελεύθερης αγοράς. Η διαδικασία αυτή είναι συνεπής με την ιστορική πορεία διαμόρφωσης του φιλελευθερισμού. Η αστική τάξη πρώτα κατείχε κοινωνική και οικονομική ισχύ και στη πορεία, μέσω ενός συστηματικού ιδεολογικού πολέμου που στόχευε στην κοινωνική μεταβολή, διαμόρφωσε τις κατάλληλες συνθήκες για την απόκτηση της πολιτικής κυριαρχίας. Αυτό που συμβαίνει επί της ουσίας, είναι η υποκατάσταση της κοινωνίας (ή των κοινωνιών) από την Αγορά, έτσι όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τα νεοκλασικά οικονομικά. Η ερμηνεία αυτού του φαινομένου είναι εφικτή με βάση την θεωρία του γενικευμένου φετιχισμού του εμπορεύματος και της αλλοτρίωσης. Εφόσον η αλλοτρίωση αποξενώνει τον άνθρωπο από τον εαυτό του και ο φετιχισμός υποκαθιστά την σχέση του ανθρώπου με τον εαυτό του μέσω της κατανάλωσης, όσο και την σχέση με του άλλους, μέσω του αλληλοσυσχετισμού των εμπορευμάτων, το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία μιας φετιχιστικής φαντασιακής κοινωνίας. Σε αυτή την φαντασιακή κοινωνία της αγοράς, όπου εργασία, γη, χρήμα, και εμπορεύματα συσχετίζονται μεταξύ τους και προσλαμβάνουν διάφορες τιμές, τα ανθρώπινα όντα, οι συντελεστές της παραγωγικής διαδικασίας, γίνονται τα αντικείμενα των υποκειμένων-προϊόντων.
Η ανθρωπολογική ερμηνεία της υποκατάστασης της κοινωνίας από την Αγορά, σχετίζεται με την μετάλλαξη του δυτικού ανθρώπου στα πλαίσια του διαφωτισμού και ιδιαίτερα στην πολιτική σκέψη του φιλελευθερισμού. Η θεμελίωση μιας ανθρωπολογίας ενός εγωιστικού υποκειμένου που δρα για την ικανοποίηση των ατομικών του συμφερόντων ενώ ταυτόχρονα προάγει την κοινωνική ευημερία, παράγει την κοινωνία, λειτουργεί ακυρωτικά για κάθε έννοια κοινωνίας. Η λύση δόθηκε με την ύπαρξη ενός Δικαίου που θα υπέρκειται των ανταγωνιστικών ατόμων, εν είδη Κώδικα Οδικής Κυκλοφορίας, που αποτελεί και την κύρια αρμοδιότητα του κράτους-νυχτοφύλακα. Από τη στιγμή όμως που τα άτομα επιδιώκουν το ατομικό συμφέρον, αυτό δεν μπορεί να προσδιορισθεί παρά ως οικονομικό συμφέρον και ατομική ιδιοκτησία. Συνέπεια είναι η σύσταση μιας αρνητικής κοινωνίας, που το μόνο «θετικό» περιεχόμενό της είναι ο οικονομικός ανταγωνισμός. Η αρνητική αυτή κοινωνία υποκαθιστά την πραγματική κοινωνία. Επειδή όμως πρέπει να διασωθεί το αρμονικό υπόβαθρο μιας πραγματικής κοινωνίας, οι φιλελεύθεροι μεταφέρουν στην αρνητική κοινωνία τους νόμους της νευτώνειας μηχανικής. Η αόρατη χείρα του A. Smith-μια ιδέα του Baron d’ Holbach-λειτουργεί σαν ο από μηχανής θεός που μηχανιστικά οδηγεί στην γενική εξισορρόπηση και αρμονία, επιφέροντας την δικαίωση του εγωϊστικού ατόμου. Έτσι, όπως το θέτει ο Polanyi, η ενσωμάτωση του κοινωνικού στο οικονομικό, σημαίνει πρώτιστα έναν ανθρωπολογικό μετασχηματισμό. Πρόκειται για τη δικαίωση της δράσης και της συμπεριφοράς με βάση το κίνητρο του κέρδους.
Η αγορά του A. Smith απέχει πολύ από την Αγορά των νεοκλασσικών οικονομικών, την οποία προσεταιρίζονται οι (νεο)φιλελεύθεροι. Αυτή παίρνει δύο μορφές, που διαφοροποιούν δύο φιλελεύθερες οικονομικές παραδόσεις: από τη μια η θεωρητικοποίηση και η μοντελοποίηση της οικονομίας ως ένα ενιαίο σύστημα αγορών και από την άλλη, η αντίληψή της ως μια διαδικασία στα πλαίσια του καταμερισμού εργασίας. Και στις δύο περιπτώσεις, η Αγορά δεν σχετίζεται με την δικαιοσύνη και την ηθική. Το κάθε τι που συμβαίνει στην Αγορά, λειτουργεί με την ψυχρότητα μαθηματικών φυσικών νόμων. Σύμφωνα με τους Hayek και Friedman, η Αγορά εξασφαλίζει την σωστή κατανομή των διαθέσιμων πόρων, ανεξάρτητα από το ποιο είναι το αποτέλεσμα της κατανομής, εφόσον δεν γνωρίζουμε ποια είναι η βέλτιστη κατανομή. Το ζήτημα της δικαιοσύνης λύνεται με έναν πολύ απλό τρόπο: απλά δεν υπάρχει.
Η δυσκολία για τους (νεο)φιλελεύθερους ξεκινάει από το γεγονός ότι πρέπει να πεισθούν οι άνθρωποι να λειτουργούν χωρίς αλληλεγγύη, ως αποκλειστικά εγωιστικά και ορθολογικά όντα. Η όλη επιχείρηση αναμόρφωσης της κοινωνίας ώστε να χωρέσει στο μοντέλο της Αγοράς, που συνιστά και την (νεο)φιλελεύθερη ουτοπία, είναι η μετατροπή της σε «Κοινωνία της Αγοράς», ένα σχέδιο που ξεκίνησε από τα τέλη του 19ου αιώνα και που απέτυχε παταγωδώς με κορύφωμα τον μεγάλο πόλεμο και την αμφισβήτηση του φιλελευθερισμού.
Η επανάληψη του πειράματος του «σατανικού μύλου» από την υπερεθνική ελίτ, με την ιδεολογική κάλυψη του φιλελευθερισμού, την οικονομική ισχύ των πολυεθνικών εταιριών, του χρηματιστικού κεφαλαίου και την ωμή βία του φιλελεύθερου κρατισμού, ήδη φανερώνει τα αποτελέσματά της: ακραίες ανισότητες, αναδιανομή και συγκέντρωση του πλούτου, ακραία φτώχεια, μετατροπή των ανθρώπων σε ανθρώπινα σκουπίδια, καταστροφή του περιβάλλοντος και καταστροφή των κοινωνιών.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
1. J.C.Michea, (2008), Η αυτοκρατορία του μικρότερου κακού, Αθήνα, ΠΟΛΙΣ
2. F. A. Hayek, (1958), Individualism and Economic Order, University of Chicago Press
3. F. A. Hayek, (1994),The Road to Serfdom , University of Chicago Press
4. L. Wacquant, (2009), Punishing the Poor: The Neoliberal Government of Social Insecurity, a John Hope Franklin Center Book
5. Ζ. Μπάουμαν, (2009), Ρευστοί Καιροί, Αθήνα,Μεταίχμιο
6. P. Manent, (1987), Histoire intellectuelle du libéralisme : dix leçons, Paris,Caïman- Lévy
7. M. Friedman, (1982), Capitalism and Freedom, University of Chicago Press
8. Κ. Πολάνυι, (1994), Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός, Νησίδες.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου