‘Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις’: η έννοια της ‘σχετικής αυτονομίας’ του κράτους στον Νίκο Πουλαντζά

Του Σίμου Ανδρονίδη

Το δίτομο έργο του Νίκου Πουλαντζά ‘Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις‘, εστιάζει στο πεδίο του κράτους, φέροντας και εμπλουτίζοντας την μαρξιστική οπτική & επιστημολογία.
Πιο συγκεκριμένα, εστιάζοντας στην ιστορικότητα του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής (ΚΤΠ), ο Νίκος Πουλαντζάς προσδιορίζει το πλαίσιο της περιώνυμης ‘σχετικής αυτονομίας’ του κράτους, κράτος το οποίο, ως κίνηση (ο συγγραφέας στηλιτεύει την άχρονη και ‘εργαλειακή’ αντίληψη περί κράτους) και ως έγκληση, διαμεσολαβεί την έννοια της πάλης των τάξεων, θέτοντας τους όρους καθορισμού των όρων διεξαγωγής-επιτέλεσης της ταξικής πάλης. Το ‘αυτόνομο’ κράτος δύναται να ‘ενσαρκώσει’ το λαό-έθνος (πρόσημο της λαϊκότητας), την λαϊκή κυριαρχία, φέροντας και προβάλλοντας όψεις συνταγματισμού, αναγνώρισης-‘ονόματος’ κοινωνικών τάξεων..

Όντας ‘αυτόνομο’ (Πουλαντζική θεωρία)[1] και λαϊκό, προσδιορίζει τις πλαισιώσεις της απόσπασης συναινέσεων & της συγκρότησης ή της δυνατότητας συγκρότησης κοινωνικών συμμαχιών, οργανώνοντας παράλληλα την ‘υλικότητα’ του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής..

Το κράτος-‘προσωπείο’, το κράτος ως αναπαραγόμενη νομιμότητα, ως ‘πανοπτικόν’, (που επιδέχεται ταξικές πιέσεις-ρωγμές-αμφισβητήσεις) ως συνταγματική-κοινωνική αντανάκλαση, δύναται να οργανώσει-διασφαλίσει ποιοτικά τα μέσο και τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα του άρχοντος αστικού[2] (την ‘ζωτικότητα’-αναπαραγωγή του), συγκροτήματος, (και της ηγεμονικής-ηγεμονικών ταξικών μερίδων) οργανώνοντας ευρύτερα το όλον, οργανώνοντας τον ‘τόπο’ ή τους ‘τόπους’ άσκησης της αστικής ηγεμονίας, τους χώρους εργασίας και υλικής-ταξικής αναπαραγωγής, οργανώνοντας την ίδια την ‘αυτονομία’ και τα αποδεκτά-προσδιορισμένα όρια δράσης του μπλοκ των λαϊκών-υποτελών τάξεων.

Με αυτόν τον τρόπο πρέπει να αντιληφθούμε αυτό που ο Νίκος Πουλαντζάς προσδιορίζει ως κράτος που λειτουργεί ως «παράγοντας πολιτικής αποδιοργάνωσης[3] της εργατικής τάξης», ευρύτερα του μπλοκ των λαϊκών-καταπιεσμένων τάξεων..

Ένας «παράγοντας» (όχι μόνο βίας αλλά και δυνητικής και μη ρηγμάτωσης) που ‘προσφέρει’, επι-δέχεται και νομιμοποιεί το εύρος της παρέμβασης, «παράγοντας» ο οποίος, δύναται να «αποδιοργανώσει» διττά: να «αποδιοργανώσει»[4] πολιτικά-ιδεολογικά, και ταυτόχρονα να λειτουργήσει ως κράτος-πατήρ»: να ονομάσει τον πολύσημο «εχθρό», να αναχθεί σε πολιτική, ήτοι να αναχθεί εκ νέου «παράγοντας» παραγωγής πολιτικής.. Ο «παράγοντας πολιτικής αποδιοργάνωσης»[5] της εργατικής τάξης παράγει συμβολισμούς, την προσίδια ιδέα της «αποδιοργάνωσης»: τι πράττεις και με ποιους κοινωνικούς όρους; Ποια είναι η τάξη σου ως κοινωνική τάξη; Η διαδικασία της «αποδιοργάνωσης» καθίσταται εκ νέου η οργάνωση..

Η ΄σχετική αυτονομία’ του κράτους καθίσταται η ευρύτερη προσδιοριστική αντανάκλαση του κράτους στο διαβλητό κοινωνικοπολιτικό περιβάλλον.

Η Πουλαντζική κρατική ‘σχετική αυτονομία’ συνιστά εύρος, πολιτική-πρακτική-ορθολογική διαμεσολάβηση, ταυτότητα, ‘ενσάρκωση’ του ίδιου του κράτους-δρώντος το οποίο μετατοπίζει & διασφαλίζει, κινεί και κινείται..

Η Πουλαντζική ‘σχετική αυτονομία’ λειτουργεί με τους όρους της μνημειώδους αντανάκλασης-αναπαράστασης: να μπορείς (ατομικό-συλλογικό υποκείμενο) να βλέπεις αυτό που βλέπει το κράτος, αναγνωρίζοντας το παράλληλα.. Η ‘σχετική αυτονομία’ του κράτος αποτελεί, ουσιαστικά όσο και συμβολικά, το κράτος που ‘επι-κοινωνεί’,(και δέχεται την ‘επι-κοινωνία’), λειτουργώντας ως ίδιο και άλλο, υποστασιοποιημένο & κοινωνικό «πνεύμα του νόμου».

Η Ελένη Πορτάλιου επισημαίνει: «Το κράτος δεν διατηρεί μια εξωτερικότητα ως προς τις σχέσεις παραγωγής και αναπαραγωγής τους. Η οικονομία δεν είναι μια αυτοαναπαραγωγίσιμη και αυτορυθμιζόμενη δομή στην οποία το κράτος χρησιμεύει για να ορίζει τους αρνητικούς κανόνες του παιχνιδιού».[6]

Επρόκειτο για το σημαντικό ζήτημα της διαμεσολάβησης κοινωνικών συμφερόντων-αντιθέσεων.. Το κράτος[7], διαμέσου ‘σχετικής αυτονομίας’ ‘φιλτράρει’ κοινωνικές-ταξικές αντιφάσεις, παρεμβαίνει & επεμβαίνει, δύναται να πραγματώσει την υποκειμενικότητα: κράτος του πολίτη. ‘Ενσάρκωση’ του λαού-έθνους.

Επιχειρώντας να διευρύνουμε το πλαίσιο της Πουλαντζικής προβληματικής-ανάλυσης, δύναται να αναφέρουμε το ότι η περιώνυμη ‘σχετική αυτονομία’ του κράτους, (και του σύγχρονου κράτους), ως μείζονα ιδέα, αναπαράγει και αναπαράγεται σε διάφορους χώρους, στη σχέση-λόγο: στην ικανότητα-δυνατότητα της ατομικής-κοινωνικής επιτυχίας & ανέλιξης, στις περισσότερες δυνατότητες που διαθέτουν και δια-κρατούν υποκείμενα..[8] Η ‘σχετική αυτονομία’ ανα-καλεί το προσίδιο κοινωνικό συγκείμενο..

Το κράτος είναι τάξις (κοινωνική σχέση).[9]

Η ‘σχετική αυτονομία’ του κράτους καθίσταται η ‘αυτονομία’ του υλικού ενώπιον των διαφόρων προταγμάτων-επίδικων..

Η έννοια της ‘σχετικής αυτονομίας’ του κράτους φέρει την περιοδικότητα του κεφαλαιοκρατικού-οικονομικού κύκλου, ενδο-ταξικές ανακατατάξεις, τον ίδιον και προσίδιο επικαθορισμό ως πλαισίωση αναγνώρισης. Το κράτος δύναται να λειτουργήσει ως ιστορία και ως κίνηση.. Και η ‘σχετική αυτονομία’ του, στην οποία αναφέρεται ο Νίκος Πουλαντζάς, ως αμφίδρομη (κοινωνικά) επικοινωνία..

[1] Είναι ιδιαίτερα σημαντική η προσίδια πτυχή της αναγνώρισης του και από πλευράς μικροαστικής τάξης, η οποία, μη δυνάμενη να αρθρωθεί με όρους πολιτικού κόμματος, ‘αναγνωρίζεται’ στο πεδίο του κράτους.. Επίσης, η έννοια-εννοιολόγηση της ‘σχετικής αυτονομίας’ του κράτους φέρει και τις προσλήψεις των όρων άσκησης του ιδεολογικού ‘παιγνίου’: σε αυτό το πλαίσιο, το κράτος, όντας προσίδιος ‘παίκτης’ αρθρώνει & συναρθρώνει διάφορες ιδεολογικές κατηγορίες-αναπαραστάσεις, (δίπλα στην κυρίαρχη ιδεολογία), καθιστάμενο ουσιαστικά ένα ιδιαίτερο ιδεολογικό «σύνολο-υποσύνολο». Δίπλα στο ‘αυτόνομο’ κράτος, επινοείται και επανεπινοείται η ευρύτερη λειτουργία, δίκτυα λειτουργίας, ιεραρχικές κατανομές, η δράση των ιδεολογικών-κατασταλτικών του μηχανισμών, κατασταλτικοί μηχανισμοί που, σύμφωνα με την Αλτουσεριανή αντίληψη, παράγουν ιδεολογία, την αίσθηση του ιδεατού, του οριακού και του πρακτικού μέσα στο πραγματικό.. Συμπληρώνοντας την Πουλαντζική αντίληψη, δύναται να αναφέρουμε πως το κράτος δεν αποκτά ή δεν προσδιορίζει μόνο την έννοια της ‘σχετικής αυτονομίας’ του, αλλά καθίσταται και κανονικό, (κρατική κανονικοποίηση), normal.. Μία ίδια μορφή του κράτους είναι και η λειτουργία του στον Μπενγιαμικό ‘χρόνο του τώρα’, η λειτουργία του την εποχή του κεφαλαιοκρατισμού της κρίσης.

[2] Το κεφάλαιο ως ιστορική-κοινωνική κίνηση.

[3] «Αποδιοργάνωσης», απόκρυψης και διάθλασης διαμέσου και του λόγου των ιδεολογικών του μηχανισμών..

[4] Από την άλλη πλευρά, η έννοια του κράτους ως «παράγοντα πολιτικής οργάνωσης», όπως τονίζει ο Νίκος Πουλαντζάς, (κοινωνική διττότητα), της άρχουσας τάξης, δεν προσιδιάζει σε μία ‘εργαλειακή’-φορμαλιστική αντίληψη και πρόσληψη του και περί κράτους.. Αντιθέτως, το κράτος ως «παράγοντας πολιτικής οργάνωσης» του αστικού μπλοκ δύναται να λειτουργήσει ως ‘κινητική’ διαμεσολάβηση μεταξύ αστικών μερίδων και κοινωνικών τάξεων ευρύτερα, να εκφράσει-διαμεσολαβήσει το αστικό μπλοκ (αστική τάξη-ηγεμονικές μερίδες) ως λειτουργία, ( κρατική συνθήκη εντός και υπεράνω ανταγωνισμού-το κράτος-‘λαός’), να ανανοηματοδοτήσει δυνάμενο να λειτουργήσει ως ένα ιδιαίτερο κράτος το οποίο προχωρά στον «ευνουχισμό» της εικόνας αναπαριστώντας και ανα-καλώντας την συμβολικά-ιδεολογικά.. Στον «ευνουχισμό» της τάξης που δεν φαίνεται, αλλά επέρχεται και ανα-καλείται κυκλικά.. Να προσδιορίσει και να ιδεολογικοποιήσει παράλληλα το πλαίσιο της αστικής συνείδησης που παραπέμπει και στο λόγο, στο μέτρο, στη συγκυρία, στην ιστορία και στην εξέλιξη της πάλης των τάξεων. (Παραπέμπουμε, για την έννοια του «ευνουχισμού» και στις αναλύσεις του Σάββα Μιχαήλ στο έργο του ‘Πλους και κατάπλους του Μεγάλου Ανατολικού’). Το κράτος-«πατήρ» φέρει το όνομα και τα ονόματα.. Η ‘σχετική αυτονομία’ του παράγει τομές, φέρει κοινωνική υλικότητα.. Το κράτος οργανώνει την κοινωνικοοικονομική υλικότητα, παρεμβαίνει, λειτουργεί, την κρίσιμη και κρισιακή στιγμή, (ή την επικαθορίζουσα στιγμή των Μαρξ & Χέγκελ), ως ‘κόμμα’..

[5] Η κήρυξη μίας εργατικής απεργίας ως παράνομης και καταχρηστικής, φέρει το δικαστικό ως εν δυνάμει εκτελεστικό και παρεμβατικό.. Ως υποβολή και δυνατότητα υποβολής σε μία άλλη «αυτονομία», ή, με άλλους όρους ειπωμένο, στην «αυτονομία» της αποδιοργάνωσης.

[6] Βλέπε σχετικά, Πορτάλιου Ελένη, ‘Ο δημοκρατικός δρόμος για το σοσιαλισμό: η άμεση δημοκρατία των κοινωνικών κινημάτων’, στο, Γολέμης Χάρης & Οικονόμου Ηρακλής, (επιμ.), ‘Ο Πουλαντζάς σήμερα’, Εκδόσεις Νήσος/Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς, Αθήνα, 2012, σελ. 318. Σε άλλο σημείο, η Ελένη Πορτάλιου, τονίζει: «Επομένως, το κράτος δεν είναι μόνο το άθροισμα των ιδεολογικών και κατασταλτικών μηχανισμών του, όπως το θέλει μια θεωρητική και πολιτική άποψη με την οποία ο Πουλαντζάς συγκρούεται. Εξάλλου, η ιδεολογία δεν αφορά μόνο ένα σύστημα ιδεών και παραστάσεων, αλλά μια σειρά υλικές πρακτικές που χαρακτηρίζουν το σύνολο των κοινωνικών πρακτικών, συμπεριλαμβανομένων των πολιτικών και οικονομικών».

[7] Όπως αναφέρουν οι Γιάννης Μηλιός & Δημήτρης Σωτηρόπουλος, «τα ατομικά κεφάλαια, μέσω της διαδικασίας του ανταγωνισμού, μετασχηματίζονται σε ενιαία κοινωνική δύναμη, δηλαδή σε συνολικό-κοινωνικό κεφάλαιο, απέναντι στην εργασία. Η διαδικασία αυτή προϋποθέτει κατάλληλες πολιτικές μορφές, με αποτέλεσμα το καπιταλιστικό κράτος να μπορεί να νοηθεί μόνο ως σύνθετος τόπος οργάνωσης της πολιτικής κυριαρχίας της αστικής τάξης», βλέπε σχετικά, Μηλιός Γιάννης & Σωτηρόπουλος Δημήτρης, ‘Καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής και ιμπεριαλιστική αλυσίδα: ο Νίκος Πουλαντζάς απέναντι στις θεωρίες του ιμπεριαλισμού’…ό.π., σελ. 261. Επίσης, επισημαίνουν πως «το κράτος εκφράζει και αποκρυσταλλώνει θεσμικά τη δυναμική των ταξικών αγώνων, όπως αυτοί αναπτύσσονται στο εσωτερικό ενός κοινωνικού σχηματισμού»..

[8] Η πνευματική ‘οξύνοια’ και η ‘εξυπνάδα’ (οι έμφυτες ικανότητες) ως φυσικά προσόντα που διαχωρίζουν ανθρώπους και προσφέρουν ή παράγουν ευκαιρίες, ως το ίδιο «πρόσωπο» της ‘σχετικής αυτονομίας’ του κράτους..

[9] Η έννοια του κράτους ως σχέση-κοινωνική σχέση (κοινωνική-ιστορική σχεσιακότητα) ανακύπτει και στο έργο του Νίκου Πουλαντζά ‘Η Κρίση των Δικτατοριών’ (Πορτογαλία-Ελλάδα-Ισπανία).. Κοινωνική σχέση & άθροισμα κοινωνικών δυνάμεων που δύναται να συμπυκνώσει μεταβολές, ισχύ και τον συσχετισμό ταξικών και των ενδο-ταξικών δυνάμεων..

Σχετικά Με Το Συντάκτη
Σίμος Ανδρονίδης

Ο Σίμος Ανδρονίδης γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Σπούδασε Πολιτικές Επιστήμες. Εκπονεί τη διδακτορική του διατριβή στο τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα σχετίζονται με τη θεωρία των πολιτικών κομμάτων, τη θεωρία του κράτους, τα εργατικά συνδικάτα, τη μελέτη του φασισμού-ναζισμού. Είναι μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης και του Δικτύου Ανάλυσης Πολιτικού λόγου.