Δρ Πανεπιστημίου Αθηνών
Πρόεδρος της Εταιρείας Κορινθίων Συγγραφέων
Ο Πέτρος Πικρός ανήκει στη χορεία των λησμονημένων συγγραφέων, παρά τη σημαντική του συμβολή στη νεοελληνική λογοτεχνία, στην παιδική λογοτεχνία και στη δημοσιογραφία. Ήταν για χρόνια ασαφή και διφορούμενα τα στοιχεία της βιογραφίας του, το πραγματικό του όνομα, τα ψευδώνυμά του, η ακριβής ηλικία του, ενώ έχει χαθεί ή λανθάνει ένα μέρος του έργου του. Κατά τη δεκαετία του ’20 υπήρξε ο εκπρόσωπος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας στο χώρο της λογοτεχνίας, δημιουργός ή βασικός συνεργάτης των πρώτων αριστερών φιλολογικών περιοδικών και για αρκετό χρονικό διάστημα αρχισυντάκτης του Ριζοσπάστη. Το 1931, με αφορμή ζητήματα γύρω από την έκδοση του περιοδικού Πρωτοπόροι, επήλθε ρήξη στις σχέσεις του με την ηγεσία του ΚΚΕ και εκδιώχθηκε συκοφαντούμενος από τους κόλπους της Αριστεράς. Κάποιοι μελετητές ισχυρίζονται ότι έκτοτε απογοητευμένος σιώπησε και έπαψε να υπάρχει για τη λογοτεχνία μας. Αυτό όμως αποδεικνύεται από διδακτορική μελέτη που έγινε στο ΠΤΔΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών (2002) ότι είναι ή λάθος ή σκόπιμη αποσιώπηση του έργου του.[1]
Ο Ιωάννης Γεναρόπουλος, όπως είναι το πραγματικό του όνομα, προερχόταν από οικογένεια της Πόλης. Γεννήθηκε εκεί το 1894, αλλά από μικρή ηλικία έζησε και μορφώθηκε στην Ελβετία, κοντά σε θείο του που ήταν ανώτερος διπλωματικός υπάλληλος. Μετά από έναν κύκλο ιατρικών κυρίως σπουδών σε πανεπιστήμια της Γερμανίας και της Γαλλίας, έρχεται στην Ελλάδα σε ηλικία 24 περίπου ετών.Άγνωστο γιατί, επιλέγει αρχικά ως τόπο διαμονής του τα Χανιά της Κρήτης. Η παρουσία του εκεί για ένα διάστημα είκοσι περίπου μηνών -άνοιξη του 1919 έως φθινόπωρο του 1920- λάνθανε της φιλολογικής έρευνας. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι αγνοείτο έτσι ένα πολύ ενδιαφέρον στοιχείο της λογοτεχνικής του πορείας, που είναι η εκκίνησή του από την ποίηση, αφού σε τοπικές εφημερίδες των Χανίων δημοσίευε τακτικά ποιήματά του[2] με το ψευδώνυμο Βάρδος Πικρός αρχικά και Πέτρος Πικρός[3] λίγο αργότερα.
Από το 1920 εμφανίζεται στους αθηναϊκούς φιλολογικούς κύκλους με μια δυναμική, αποκαλυπτική, τολμηρή, κοινωνική λογοτεχνία, στο ρεύμα του νατουραλισμού, με σημαντικά έργα, όπως η «Τριλογία των Χαμένων κορμιών» (Χαμένα κορμιά, 1922, Σα θα γίνουμε άνθρωποι, 1924, Τουμπεκί, 1927), Ο άνθρωπος που έχασε τον εαυτό του, 1930, Η εταίρα που κυβέρνησε την Ελλάδα, 1930 κ.ά.
Πρωτοπόρος υπήρξε και στην παιδική λογοτεχνία, όπου εμφανίστηκε αρχικά από τις σελίδες του περιοδικού Παιδική Χαρά (1924). Γνωστά έργα του για παιδιά: Ο πιτσιρίκος και η παρέα του, Ιστορίες της Φροσούλας, Από τον κόσμο που φεύγει στον κόσμο που έρχεται, Μίκυ Μάους και Καραγκιόζης κ.ά.
Άλλο ένα σημαντικό εύρημα που αγνοείτο από τη φιλολογική έρευνα, ήταν η μακρά και πλούσια θητεία του Πέτρου Πικρού στη «λαϊκή» λογοτεχνία ή στην «παραλογοτεχνία». Τούτο εξηγείται απ’ το ότι τα σχετικά κείμενά του δημοσιεύονταν με ψευδώνυμα σε εφημερίδες και σε περιοδικά ευρείας κυκλοφορίας, ταυτόχρονα μάλιστα με τα άλλα «στρατευμένα» ή φιλολογικά έγκυρα και ιδεολογικά φορτισμένα έργα του, που δημοσίευε με την υπογραφή του σε αριστερά και σε φιλολογικά έντυπα.[4]
Πολύ γνωστός ως δημοσιογράφος της εποχής του σε μεγάλες αθηναϊκές αστικές εφημερίδες (Ελεύθερος Τύπος, Πατρίς, Ακρόπολις, Βραδυνή, Αθηναϊκή, Ελευθέρα Γνώμη κ.ά.) είχε καθιερώσει τα «ζωντανά ρεπορτάζ», κατά τα οποία, πριν να γράψει μια έρευνα για τα προβλήματα μιας κοινωνικής ή επαγγελματικής ομάδας, βίωνε και ο ίδιος -μεταμφιεσμένος- την καθημερινή πραγματικότητα των μελών της. Γινόταν δάσκαλος, χασάπης, οδοκαθαριστής, σερβιτόρος, λούστρος, οικοδόμος… μέχρι και δύτης σφουγγαράς!
Μεγάλες δημοσιογραφικές του έρευνες που άφησαν εποχή ήταν: για τη Ληστεία της Πέτρας (στην Ήπειρο το 1926), για τις ελληνικές φυλακές (1926), για το κολαστήριο – λεπροκομείο της Σπιναλόγκας (1932), για τους Άθλιους των Αθηνών, για τους σφουγγαράδες του Αιγαίου (1938) κ.ά.[5]
Σημαντική πρωτοτυπία των άρθρων του στις εφημερίδες ήταν ο συνδυασμός της δυναμικής καταγγελτικής δημοσιογραφίας με τη λογοτεχνική γραφή. Έτσι έχουν το χάρισμα να διαβάζονται μέχρι σήμερα ως ντοκουμέντα εποχής και ως «μυθιστορήματα».
Ο Πέτρος Πικρός πέθανε στην Αθήνα το 1956. Κύκνειο άσμα του ήταν Η Λαμπηδόνα του βυθού, ένα ποιητικά γραμμένο συναρπαστικό μυθιστόρημα με κεντρικό θέμα τους σφουγγαράδες του Αιγαίου.
Ο Πέτρος Πικρός στη φυλακή
Ο Πέτρος Πικρός στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος και η έρευνά του για τις ελληνικές φυλακές
Η εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος, που ίδρυσε ο Ανδρέας Καβαφάκης, κυκλοφορούσε από τον Αύγουστο του 1916. Ο Πέτρος Πικρός εμφανίζεται μεταξύ των συνεργατών της το 1926, όταν διευθυντής της είναι ο Χρήστος Α. Καβαφάκης, αρχισυντάκτης ο Βασίλης Βεκιαρέλλης και γραμματέας συντάξεως ο Βησσαρίων Σκαλαίος.
Στις σελίδες του συνήθιζαν τότε να γράφουν, ως τακτικοί συνεργάτες, γνωστοί λογοτέχνες, όπως ο Νίκος Πολίτης, ο Κωστής Μπαστιάς, ο Κώστας Ουράνης, η Σοφία Σπανούδη κ.ά., ενώ κατά καιρούς εμφανίστηκαν με φιλολογικά τους κείμενα και κριτικά σημειώματα ο Κώστας Παρορίτης, ο Τέλλος Άγρας, ο Κλέων Παράσχος και ο Αντώνης Πρωτοπάτσης, ο οποίος συμμετείχε σε πολλά φύλλα με σκίτσα και προσωπογραφίες. Στην ίδια εφημερίδα ο Νίκος Καζαντζάκης παρουσίασε σε συνέχειες τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις του από επισκέψεις σε χώρες έξω από την Ελλάδα, οι οποίες αργότερα εκδόθηκαν σε σειρά βιβλίων με το γενικό τίτλο «Ταξιδεύοντας».
Το 1927 παρουσιάστηκαν προβλήματα στην εφημερίδα, ύστερα από διαφωνίες των συνιδιοκτητών της,[6] με αποτέλεσμα το κλείσιμό της στις 27 Μαΐου 1927.
Η πρώτη δημοσίευση του Πέτρου Πικρού στον Ελεύθερο Τύπο έγινε στις 1 Φεβρουαρίου 1926 και ήταν ένα εύθυμο
άρθρο του για το γάμο, που τον αποφεύγουν «οι… δειλοί και οι… νευρικοί». Υπογράφεται με το γνωστό μονόγραμμα «Ω», αλλά δεν υπάρχει νέο ενυπόγραφο κείμενό του στα φύλλα των επόμενων πενήντα περίπου ημερών. Δε γνωρίζουμε αν εργαζόταν και νωρίτερα εκεί ή αν μετά από τη δημοσίευση αυτή έγραφε άρθρα, χωρίς να τα υπογράφει. Πάντως από τα τέλη Μαρτίου 1926 εξελίσσεται σε μαχητικό στέλεχος της εφημερίδας και αναλαμβάνει μεγάλες δημοσιογραφικές έρευνες, στις οποίες αποκαλύπτει με παρρησία πρόσωπα και καταστάσεις, εκθέτει με σοβαρότητα και γνώση την άποψή του και υπογράφει όχι με ψευδώνυμο αλλά με πλήρες το καθιερωμένο ως όνομά του: «Πέτρος Πικρός».Μεγάλη αίσθηση είχε κάνει η έρευνά του για τις ελληνικές φυλακές, που την ξεχωρίζει και ο ίδιος από πολλές άλλες πολυσέλιδες δημοσιεύσεις του και το 1955 τη συμπεριλαμβάνει στον κατάλογο με τα σημαντικότερα έργα του, στο τελευταίο του βιβλίο Λαμπηδόνα του βυθού.
Άρχισε να δημοσιεύεται στο φύλλο της 25ης Μαρτίου 1926 και διάρκεσε μέχρι το φύλλο της 30ης Μαΐου 1926, συμπληρώνοντας τριάντα συνέχειες.
Το όλο δημοσίευμα χαρακτηριζόταν με υπέρτιτλο ως «Μεγάλη ανθρωπιστική έρευνα». Ακολουθούσε ο σταθερός πάντοτε τίτλος «Μέσα εις τας ελληνικάς φυλακάς» και ο υπότιτλος «Από ένα βάρβαρον παρελθόν προς ένα πολιτισμένο μέλλον». Ήταν αποτέλεσμα πολυήμερης και κοπιώδους δημοσιογραφικής περιήγησης και παραμονής του Πέτρου Πικρού στις περισσότερες φυλακές που λειτουργούσαν τότε στη χώρα. Κάποιες τις είχε γνωρίζει «από μέσα» πρωτύτερα και ως κρατούμενος για την πολιτική του δράση.
Για το συγκεκριμένο έργο θα μιλήσουν εκλεκτοί δημοσιογράφοι και μελετητές, η κα Πόλυ Κρημνιώτη, ο κ. Παντελής Μπουκάλας και ο περισσότερο από όλους μας -εξ επαγγέλματος- σχετικός με το διαπραγματευόμενο θέμα (τις φυλακές) ο κ. Νίκος Βαρβατάκος, ο οποίος είναι ο άνθρωπος που αποφάσισε να το φέρει στο φως ενενήντα χρόνια μετά την πρώτη του δημοσίευση και πρωτοστάτησε ως μελετητής να το πετύχει με τον καλύτερο τρόπο.
[1] Βλ. Γιάννης Δ. Μπάρτζης, Πέτρος Πικρός, Στράτευση, Αντιπαραθέσεις, Πικρίες στη Λογοτεχνία του Μεσοπολέμου, εκδ. Αντώνη Σταμούλη, Θασσαλονίκη 2006.
[2] Βλ. Πέτρος Πικρός, Από την άρρωστη ζωή – Το νούμερο 11 – Ζωή με όνειρα…, Διηγήματα και ποιήματα αθησαύριστα 90 χρόνια μετά, Συλλογή, εισαγωγή, επιμέλεια: Γιάννης Δ. Μπάρτζης, εκδ. Αντ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2011.
[3] “Πικρός” είναι το αντίστοιχο του ρωσικού “Γκόρκι”, ενώ Πέτρος είναι το όνομα του πατέρα του.
[4] Ήδη κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Αντώνη Σταμούλη, με επιμέλεια του Γιάννη Δ. Μπάρτζη, τρία έργα του, που είχαν δημοσιευθεί σε εφημερίδες και περιοδικά του μεσοπολέμου σε συνέχειες. Θεοφανώ – Η Μεσσαλίνα του Βυζαντίου. Λουκρητία Βοργία – Αιμοσταγείς έρωτες του μεσαίωνος. Σπιναλόγκα – Ο τάφος των ζωντανών πτωμάτων.
[5] Βλέπε κατάλογο με καταγεγραμμένους περίπου 2.000 τίτλους άρθρων του Πέτρου Πικρού σε εφημερίδες και περιοδικά στο: Γιάννης Δ. Μπάρτζης, Πέτρος Πικρός, Στράτευση, Αντιπαραθέσεις, Πικρίες στη Λογοτεχνία του Μεσοπολέμου, ό.π., σσ. 476-651.
[6] Κώστας Μάγερ, Ιστορία του ελληνικού τύπου – Αθηναϊκαί εφημερίδες 1901-1959, εκδ. Α. Δημόπουλος, Αθήνα 1957, τ. Β΄, σ. 192.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου