Θωρηκτό Ποτέμκιν – Ένα αριστούργημα του Σεργκέι Μ. Αιζενστάιν

Το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» έκανε πρεμιέρα στη Μόσχα στις 21 Δεκεμβρίου 1925 ενώ στην χώρα μας έφτασε μόλις το 1952.
Μια ταινία με τεράστια κινηματογραφική και καλλιτεχνική αξία

Το «Θωρηκτό Ποτέμκιν» (ρωσικά: Князь Потёмкин-Таврический) ή αλλιώς το πολεμικό πλοίο «Πρίγκιπας Ποτιόμκιν της Ταυρίδας» είναι ίσως η γνωστότερη ταινία βωβού κινηματογράφου της Ρωσίας. Δημιουργός της δεν είναι άλλος από τον Σεργκέι Μιχαήλοβιτς Αϊζενστάιν (Сергей Михайлович Эйзенштейн). Η ταινία γυρίστηκε το 1925, είναι ιστορική και
σαφέστατα προπαγανδιστική. Εξαιτίας του περιεχομένου της απαγορεύτηκε σε αρκετές χώρες. Παρόλα αυτά όμως, η αισθητική της, η σκηνοθετική της ματιά και οι ερμηνείες της είναι εκπληκτικές. Ο Αϊζενστάιν συνέθεσε ένα αριστούργημα που έμεινε στην ιστορία. Μάλιστα η σκηνή με το καροτσάκι, που κυλά στις σκάλες της Οδησσού, έχει αναπαραχθεί πολλάκις. Σκηνοθέτες όπως ο Ντε Πάλμα, ο Τζόρτζ Λούκας, ο Γούντυ Άλεν και άλλοι την έχουν συμπεριλάβει στις ταινίες τους. Ένα είναι σίγουρο: «το Θωρηκτό Ποτέμκιν» δεν αφήνει κανέναν ασυγκίνητο.

Το Θωρηκτό Ποτέμκιν …

Η ταινία βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα και πραγματοποιήθηκε με την αφορμή της επετείου της επανάστασης του 1905. Αρχικά σκοπός του Αϊζενστάιν ήταν να προβληθεί στην ταινία το ιστορικό της επανάστασης. Τελικά όμως επικεντρώθηκε στην ανταρσία των ναυτών του πλοίου. Τα γεγονότα από «το Θωρηκτό Ποτέμκιν» δραματοποιήθηκαν και πλάστηκαν, δίνοντας το πνεύμα της Επανάστασης. Τα γυρίσματα έγιναν στην Οδησσό και χρησιμοποιήθηκαν εκτός των ηθοποιών και ερασιτέχνες. Με αυτό το τέχνασμα ο σκηνοθέτης επιθυμούσε να πετύχει ένα πιο ρεαλιστικό αποτέλεσμα. Αξίζει να σημειωθεί πως ο δημιουργός παραποίησε κάποια γεγονότα προς χάριν του θεάματος. Για παράδειγμα, η σκηνή με τη σφαγή στις σκάλες της Οδησσού είναι διογκωμένη για μεγαλύτερη ένταση. Όπως επίσης και η τελευταία σκηνή, όπου ενώνονται τα πλοία αποκρύπτοντας το άδοξο τέλος του πλοίου. Παρόλα αυτά, η μορφή του Βακουλίντσουκ είναι αληθινή, καθώς επίσης και η εξέγερση εξαιτίας του σάπιου κρέατος.Η μορφή του Βακουλίντσουκ

Κεφάλαιο πρώτο: Άντρες και έντομα…

Το κεφάλαιο ξεκινά με τον Βακουλίντσουκ να προτρέπει τους ναύτες να συμπαρασταθούν στους επαναστάτες εργάτες της Ρωσίας. Η ζωή πάνω στο Θωρηκτό Ποτέμκιν δεν είναι ιδανική. Οι άντρες κοιμούνται σε άθλιες συνθήκες, τρώνε σάπιο φαγητό και εξοντώνονται στη δουλειά. «Υπάρχει και όριο στο τι μπορεί να αντέξει ένας άνθρωπος» και η αντίσταση ξεκινά. Οι άντρες αρνούνται να φάνε το σάπιο κρέας παρά τις πιέσεις και παροτρύνσεις των αξιωματικών. Πάνω του υπάρχουν σκουλήκια και όχι έντομα όπως γνωματεύει ο γιατρός του πλοίου. Προμηθεύονται κρυφά κονσέρβες από την αποθήκη του πλοίου, αυτή τη φορά δεν θα υποκύψουν. Η σούπα θα μείνει άθικτη στα πιάτα, καθώς κανείς δεν πλησιάζει τον χώρο εστίασης. Οι αξιωματικοί δεν αργούν να εντοπίσουν αυτή την συμπεριφορά.

Κεφάλαιο Δεύτερο: Δράμα στο κατάστρωμα…

Ο Ναύαρχος προστάζει τους άντρες να εμφανιστούν μπροστά του, όσοι αρνήθηκαν το γεύμα θα κρεμαστούν στο κατάρτι. Οι άντρες συσπειρώνονται, κάποιοι όμως απομονώνονται από τους αξιωματικούς και καλύπτονται με έναν λευκό μουσαμά. Δίνεται εντολή στο εκτελεστικό απόσπασμα. Οι στασιαστές ανήμποροι γονατίζουν περιμένοντας το μοιραίο. Παράλληλα εμφανίζεται και ο παπάς του πλοίου. Άγρια μορφή που καταχράται εξουσίας, κτυπώντας τον Σταυρό στο χέρι σαν μέσο επιβολής τιμωρίας. Στο κατάστρωμα επικρατεί ένταση. Οι ναύτες δεν πυροβολούν τους συναδέλφους τους ,αναγνωρίζοντας την αδικία. Η μάχη ξεκινά, οι αδικημένοι έχουν το πάνω χέρι, ενώ η αισιόδοξη μουσική δεσπόζει στην ταινία. Πολλοί αξιωματικοί αιχμαλωτίζονται και άλλοι ρίχνονται στη θάλασσα. Η τάξη έχει αποκατασταθεί στο «Θωρηκτό Ποτέμκιν». Η δολοφονία του Βακουλίνστκου έρχεται να αμαυρώσει το ευχάριστο κλίμα που επικρατεί. Οι άντρες μαζεύουν το σώμα του από τη θάλασσα και με τιμές το απιθώνουν στη στεριά. Ο θάνατος του άτυχου άντρα, για ένα πιάτο φαγητό, γίνεται πηγή έμπνευσης.

Κεφάλαιο Τρίτο : Ένας νεκρός ζητά δικαιοσύνη…

Η φήμη του νεκρού εξαπλώνεται. Η αδικία για τον άνθρωπο που πέθανε για ένα πιάτο φαγητό πνίγει το λαό. Με ένα εκπληκτικό πλάνο ο Αιζενστάιν δείχνει τους άδειους δρόμους να γεμίζουν ασφυκτικά. Ο χώρος που εκτίθεται το σώμα του νεκρού, γίνεται χώρος συγκέντρωσης και λαϊκής διαμαρτυρίας. Ο λαός έχει αγανακτήσει, του είναι αδύνατο να συνεχίσει να ζει με αυτόν τον τρόπο. Η επανάσταση είναι η μόνη λύση για μια αξιοπρεπή ζωή, μόνο έτσι θα υπάρξει μέλλον. Ο Τσάρος πρέπει να πάψει να τους καταδυναστεύει. Τα αλλεπάλληλα κοντινά στα πρόσωπα των παρευρισκόμενων, τονίζουν την αγανάκτηση τους. Είναι συσπειρωμένοι γύρω από έναν κοινό σκοπό, την ελευθερία. Δεν διστάζουν να επιτεθούν σε έναν καλοστεκούμενο άντρα, που αστειευόμενος μαζί τους φωνάζει να σκοτώσουν τους Εβραίους. Η οργή είναι το κυρίαρχο συναίσθημα σε αυτό το κεφάλαιο και η κινητήριος δύναμη. Οργανώνονται και ξεκινούν για ένα καλύτερο μέλλον.

Κεφάλαιο Τέταρτο: Οι σκάλες της Οδησσού…

Αυτό το κεφάλαιο είναι ίσως το γνωστότερο της ταινίας και μια από τις σπουδαιότερες του παγκόσμιου κινηματογράφου. Ο λαός της Οδησσού παρακολουθεί βάρκες και καράβια να ενώνονται με «το Θωρηκτό Ποτέμκιν». Σημειολογικά τα πάντα δηλώνουν ευδαιμονία: η φύση, η μουσική, τα πρόσωπα. Τίποτα δεν προμηνύει τι θα ακολουθήσει. Γυναίκες με παιδιά, φτωχοί και πλούσιοι, ανήμποροι, όλοι είναι συγκεντρωμένοι εκεί. Ξαφνικά εμφανίζονται στρατιώτες του Τσάρου με όπλα. Άνθρωποι πέφτουν νεκροί, τόσο από τις σφαίρες, όσο και από τον πανικό. Τραγική φιγούρα μια μητέρα, που στο χαμό αφήνει το χέρι του παιδιού της και το καταπλακώνει το πλήθος. Η γυναίκα με το μωρό στην αγκαλιά παρακαλεί τους στρατιώτες να σταματήσουν. Οι άντρες του Τσάρου της δίνουν τη χαριστική βολή και συνεχίζουν. Μια μητέρα δολοφονείται και το καροτσάκι με το μωρό πέφτει στα σκαλιά. «Το Θωρηκτό Ποτεμκιν» απαντά με την καταστροφή του αρχηγείου του εχθρού.Το καροτσάκι που κυλά στις σκάλες της Οδησού

Κεφάλαιο Πέμπτο: Ένας με όλους…

Στο τελευταίο κεφάλαιο της ταινίας οι άντρες του θωρηκτού δηλώνουν πως θέλουν να βοηθήσουν την Οδησσό. Ο στόλος όμως δεν τους επιτρέπει να πλησιάσουν τη στεριά. Ετοιμάζουν «Το Θωρηκτό Ποτέμκιν» για μάχη και ξεκινούν να συναντήσουν το στόλο. Η νύχτα που περνούν είναι εφιαλτική. Ετοιμάζονται πυρετωδώς για μάχη έτοιμοι για όλα, ακόμα και να χάσουν τη ζωή τους. Τα χαράματα συναντούν τα πλοία του στόλου, η αγωνία όλων είναι έκδηλη. Μια λάθος κίνηση μπορεί να τα καταστρέψει όλα. Οι ναύτες του θωρηκτού τους προσκαλούν να ενωθούν μαζί τους. Ευτυχώς για όλους η απάντηση είναι θετική και το πλοίο κινά για τη στεριά χωρίς απώλειες.
Αϊζενστάιν…

Ο Αϊζενστάιν πριν ασχοληθεί με το κινηματογράφο ήταν πολιτικός μηχανικός, ντεκορατέρ, καλλιτεχνικός διευθυντής τσίρκου κ.α. Είναι, μετά το Γκρίφιθ, ο άνθρωπος που εμπλούτισε τη γλώσσα του κινηματογράφου με τις δημιουργίες και τις ιδέες του. Δημιουργός του «ιδεολογικού μοντάζ» ή «μοντάζ ατραξιόν», όπου η σύνθεση δύο εικόνων οδηγεί στη δημιουργία μιας νέας ανεξάρτητης στο μυαλό του θεατή. Με αυτόν τον έξυπνο τρόπο ο σκηνοθέτης οπτικοποίησε ιδέες προκαλώντας σοκ στο μυαλό των θεατών. Η σκηνή, όπου τρία πέτρινα λιοντάρια δοσμένα έτσι ώστε να σηματοδοτούν ένα λιοντάρι που βρυχάται εν μέσω της μάχης, είναι μοναδική. Σκηνοθέτησε την «απεργία» στα 27 του και «το Θωρηκτό Ποτέμκιν» στα 28 . Μέχρι το τέλος της ζωής του, στα πενήντα του χρόνια, υπηρετούσε πιστά την τέχνη του Κινηματογράφου.

Παίζουν: Aleksandr Antonov, Vladimir Barskiy, Grigory Aleksandrov, Ivan Bobrov, Mikhail Gomorov, Aleksandr Levshin, N. Poltavtseva, Konstanin Feldman, Beatrich Vitoldi κ.α.
ΘΩΡΗΚΤΟ ΠΟΤΕΜΚΙΝ (1925) - Σεργκέι Αϊνζεστάιν - YouTube

Βιβλιογραφία

100 χρόνια κινηματογράφος, Περιοδικό ΣΙΝΕΜΑ
Μ. Μαρτέν, Η γλώσσα του Κινηματογράφου, Εκδόσεις Κάλβος, Αθήνα 1984
Ρίντερ Κιθ, Ίστορία του Παγκόσμιου κινηματογράφου, Αιγόκερως, Αθήνα 2000
Jey LeydaKINO: A history of the Russian and Soviet Cinema in Documents. Routledge 1960
http://www.imdb.com/title/tt0015648/

Artic.gr Θέατρο, Κινηματογράφος, Μουσική, Λογοτεχνία, Εικαστικά