Ο μελοποιημένος λόγος του Νικηφόρου Βρεττάκου

Στο χώρο της ελληνικής δισκογραφίας η παρουσία μελοποιημένων ποιημάτων του Νικηφόρου Βρεττάκου μπορεί να μην έχει την έκταση του έργου του, ωστόσο αρκετοί είναι οι συνθέτες που κατέθεσαν και συνεχίζουνν να παρουσιάζουν τις δικές τους μουσικές προσεγγίσεις. Αξιοσημείωτο και διαχρονικό γεγονός είναι η ηλικία των συνθετών που ασχολούνται με το λόγο του ποιητή, στις περισσότερες των περιπτώσεων πολύ νέοι· ίσως γιατί η ευαισθησία και η αγνή ορμητικότητα του Βρεττάκου βρίσκουν πρόσφορο έδαφος στη ψυχοσύνθεση της νεανικότητας. Έτσι, μόλις στα 1946, ο νεαρός Μίκης Θεοδωράκης, έπειτα από τη γνωριμία του με τον ποιητή,
μελοποίησε το ποίημα «Η Μαργαρίτα» για ορχήστρα, απαγγελία και χορωδία. Γράφει ο συνθέτης για το έργο αυτό (1):

Η σύνθεση αυτής της καντάτας έγινε από 18 έως 21 Νοέμβρη 1946, δηλαδή μέσα σε τέσσερις μέρες. Θαύμαζα από την Τρίπολη την ποίηση του Βρεττάκου που με τις «Γκριμάτσες του ανθρώπου» υπήρξε ο πρώτος που μας μύησε στη σύγχρονη ποίηση. Ο Νικηφόρος ήταν η ψυχή στην ομάδα των νέων διανοούμενων της επανάστασης. Εκεί τον γνώρισα και συνδέθηκα μαζί του. Σε μια από τις συναντήσεις μας μου έδωσε το ποίημα και λίγο αργότερα, κατά το τέλος της σύνθεσης, τον κάλεσα στη Νέα Σμύρνη, όπου προσπάθησα να του δώσω μια γεύση από τη δουλειά μου (...). Στην «αστρική» ποίηση του Βρεττάκου προσπαθώ να ανταποκριθώ με τη δική μου «αστρική» μουσική.


Η τρυφερή αυτή ελεγεία, όμως παρουσιάστηκε για πρώτη φορά ζωντανά τριάντα χρόνια αργότερα, το 1977, στα πλαίσια του Μουσικού Αυγούστου, στο Θέατρο του Λυκαβηττού, μαζί με το «Άξιον Εστί», με τον Νότη Περγιάλη στην απαγγελία και με τη χορωδία της Έλλης Νικολαΐδη υπό τη διεύθυνση του ίδιου του Θεοδωράκη. Εφέτος, τον Ιούλιο, λόγω της επετείου για τα 100 χρόνια του Βρεττάκου το έργο παρουσιάστηκε ξανά στο Μαρκοπουλείο Αμφιθέατρο Κροκεών Λακωνίας σε μια συναυλία με τον τίτλο «Μ. Θεοδωράκης-Ν. Βρεττάκος: Μια συνομιλία».


Ένας άλλος σημαντικός συνθέτης, ο Χρήστος Λεοντής, επίσης νεότατος, στα 1963 κυκλοφορεί την πρώτη του δισκογραφική εργασία σε δίσκο 45 στροφών και μεταξύ των άλλων τραγουδιών υπάρχει και η μελοποίηση του ποιήματος «Φέρτε τη θάλασσα» του Βρεττάκου.

Ο ποιητής θα γράψει και τα κείμενα στον πρώτο και κλασικό πια μεγάλο δίσκο του Λεοντή, «Καταχνιά», που κυκλοφόρησε ένα χρόνο αργότερα, ο οποίος ήταν βασισμένος στο λόγο του στιχουργού Κώστα Βίρβου με θέμα του το τρίπτυχο «Κατοχή - Αντίσταση – Απελευθέρωση» με ερμηνευτές τον Στέλιο Καζαντζίδη και τη Μαρινέλλα.



Ο Νίκος Κυπουργός συνεχίζει την παράδοση των συνθετών που από πολύ μικρή ηλικία ασχολούνται με το λόγο του Βρεττάκου. Σε ηλικία 18 ετών, το 1970, κυκλοφορεί το δεύτερο δίσκο του «Νίκος Κυπουργός 2» ο οποίος αποτελείται από δώδεκα τραγούδια σε στίχουςΓιώργου Σεφέρη, Νικηφόρου Βρεττάκου, ΜίλτουΣαχτούρη, Νίκου Καρύδη, Κοραλίας Θεοτοκά καιΜατθαίου Μουντέ.



Ο Κυπουργός που φαίνεται να έχει ιδιαίτερη σχέση με το ποιητή, «έντυσε» με τη μουσική του και το πρόσφατο ντοκιμαντέρ «Μάνη – Νικηφόρος Βρεττάκος», του Γιάννη Σμαραγδή και επιπλέον λειτουργεί, θα λέγαμε, ως μέντορας για έναν νέο συνθέτη, τον Γιώργο Καγιαλίκο, ο οποίος βρίσκεται στο στάδιο ηχογράφησης επτά ποιημάτων του Βρεττάκου για πιάνο – φλάουτο – φωνή, (από την συλλογή «Το Βάθος του Κόσμου»).

Η σημαντική διευθύντρια χορωδίας και συνθέτρια,Τερψιχόρη Παπαστεφάνου έχει επίσης ασχοληθεί ουσιαστικά με ποιήματα του Βρεττάκου. Το 1971 στο δίσκο της «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» παρουσίασε στη β' πλευρά του έξι τραγούδια σε ποίηση του Λάκωνα ποιητή. Ξεχωρίζει το ποίημα «Μεγαλυνάρι», από τη συλλογή του «Ο χρόνος και το ποτάμι (1957), με την ερμηνεία της Δανάης Μπαραμπούτη και της Χορωδίας Τρικάλων,


Τ' όνομά σου : Ψωμί στο τραπέζι.
Τ' όνομά σου : Νερό στην πηγή.
Τ' όνομά σου : Αγιόκλημα αναρριχώμενων άστρων.
Τ' όνομά σου : Παράθυρο ανοιγμένο τη νύχτα στην πρώτη του Μάη.
Τ' όνομά σου : Δυο δρυς που το ουράνιο τόξο στηρίζει τις άκρες του.
Τ’ όνομά σου: ένας ψίθυρος απ’ αστέρι σε αστέρι.
Τ’ όνομά σου: ομιλία δυο ρυακιών μεταξύ τους.
Τ’ όνομά σου: μονόλογος ενός πεύκου στο Σούνιο.
Τ’ όνομά σου: ένα ελάφι βουτηγμένο ως το γόνατο σε μιαν άμπωτη ήλιου. (...)


Τα μελοποιημένα ποιήματα του δίσκου διακρίνονται, πάντα με βάση και την εποχή της δημιουργίας τους, για τον λυρισμό τους και το σεβασμό που δείχνει η Παπαστεφάνου στην αισθητική των στίχων του Βρεττάκου, σε αυτή τη σύνθεση του ρεαλιστικού με τη φαντασία, του ύμνου με την προσευχή, του «ωραίου» με την σπαρακτικη αγωνία, της παράκκλησης με την κραυγή.



Ο Νίκος Καλλίτσης είναι ένας ακόμα σύγχρονος πιανίστας και μουσικοσυνθέτης που ασχολήθηκε με τον Βρεττάκο. Το 1986 είχε παρουσιάσει στο Χολαργό το ορατόριο «Γράμμα στο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ» και σε μια νέα εκτέλεσή του τον περασμένο Σεπτέμβρη, στο Ηρώδειο, στην εκδήλωση με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή του, που πραγματοποίησε η Παλλακωνική Ομοσπονδία Ελλάδας. Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό ποίημα - «κατηγορώ» ενάντια στον ιμπεριαλισμό και τα πυρηνικά όπλα, το οποίο ο Βρεττάκος απηύθυνε το 1954, στον Αμερικανό πυρηνικό επιστήμονα, δημιουργό της ατομικής βόμβας, μετά τη χρησιμοποίησή της ενάντια στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι.

Ρομπέρτ Οπενχάιμερ!
Δεν κρίνεσαι. Κρίθηκες.
Καταδικάστηκες τελεσίδικα :
Να κρίνεσαι πάντοτε , υπόδικος ως
το τελευταίο λυκόφως .
Ολόρθος απάνω
στη μοιραία σου πέτρα , έκπτωτε βασιλιά , στο μεγάλο
σταυροδόμι του λάθους σου , κοίταξε : έχεις
δεξιά σου τον άνθρωπο , ζερβά σου τον ήλιο . Ενώπιος
ενωπίω , προς όλα τα σημεία της γης ,
κοίταξέ με στα μάτια , μη σκύβεις το πρόσωπο .
Θα μ' ακούσετε , φίλε Οπενχάιμερ ! Σκαλίστε
όσο θέλετε τ' αυτιά σας , θα μ' ακούσετε , τώρα ,
που δε μπορείτε να κρυφτείτε πια πίσω από τίποτα
που η ψυχή σας ακούει κάθε ανθρώπινο ψίθυρο (...)



Στο Ηρώδειο πήραν μέρος 200 μουσικοί, χορωδοί, και σολίστες. Το έργο αυτό μάλιστα είχε ήδη παρουσιασθεί στο Μόντρεαλ του Καναδά το 2009 με Γαλλόκαναδούς ερμηνευτές, και στην Σπάρτη το 2011 με την ορχήστρα και την χορωδία της ΕΡΤ. Ο Καλλίτσης παρουσίασε και τα ποιήματα του Βρεττάκου: «Αν δε μου 'δινες την ποίηση Κύριε» (συμφωνικό ποίημα σε πρώτη εκτέλεση), «Μαζεύω τα πεσμένα στάχυα», «Της Σπάρτης οι πορτοκαλιές» και «Αγάπη».


Από τους νεότερους δημιουργούς που ασχολήθηκαν με την ποίηση του Βρεττάκου ξεχωρίζει ασφαλώς η συνθέτρια Πηγή Λυκούδη. Η ενότητα τραγουδιών της, «Χορεύοντας με τον Ταΰγετο» παρουσιάστηκε το 2010, στο Μέγαρο Μουσικής, πέρυσι στο Ίδρυμα Κακογιάννη κ.ά. και συνεχίζει

τη μουσική της πορεία. Η ίδια δηλώνει σχετικά (2):
« Η ιδέα μελοποίησης ποιημάτων του Βρεττάκου γεννήθηκε μετά τις πυρκαγιές λακωνικού Πενταδάκτυλου τον Αυγούστου 2007. Η σχέση του ποιητή με τον Ταΰγετο και η ¨επικοινωνία¨ του με αυτόν, παράλληλα με τον πόνο από την καταστροφή του περιβάλλοντος των παιδικών της αναμνήσεων, η ανάγκη της να αντιδράσει στη θλίψη και την αγανάκτηση, να τονίσει στα παιδιά της και τους μαθητές της την αρμονία και την ευλογία που περικλείει και εκφράζει η Κτίση καθώς και η ανάγκη να εθιστούμε όλοι μαζί και καθένας χωριστά σ’ ένα κώδικα περιβαλλοντικής ηθικής, την οδήγησαν στην ποίηση του Νικηφόρου Βρεττάκου που πλημυρίζει από αγάπη για όλα αυτά».


Και σε αυτές τις συνθέσεις είναι έκδηλες η αισθαντικότητα, η λυρικότητα, η απαλοσύνη του Βρεττάκου, μακριά από την τρέχουσα αισθητική του τραγουδιού, τις σύγχρονες ενορχηστρώσεις και τα μουσικά ρεύματα. Όπως ίσως ταιριάζει στη φύση των ποιημάτων παρόλο που θα ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρον να δουμε στο μέλλον και πιο «ασεβείς» μελωδίες, ιδίως στα πιο «κοινωνικο-πολιτικά» ποιήματά του καθώς το εύρος του λόγου του προσφέρεται για μελοποιητικές απόπειρες και μια πιο σύγχρονη μουσική οπτική.

Για το τέλος αφήσαμε τη δουλειά του συνθέτη Παναγιώτη Κωνσταντακόπουλο, ο οποίος είχε αναπτύξει μια ιδιαίτερη (φιλική) σχέση με τον Βρεττάκο και έχει μελοποιήσει, ήδη από τις αρχές του '80, πολύ νεαρός και αυτός, πολλά ποιήματά του, συνθέσεις που στην πλειοψηφία τους παραμένουν ανέκδοτες. Στον ίδιο όμως ανήκει ίσως ο πιο γνωστός κύκλος τραγουδιών σε ποίηση Βρεττάκου, καθώς στα 1992 ηχογραφείται ο δίσκος «Πικραμένος Αναχωρητής» με βασικό ερμηνευτή τον Βασίλη Σκουλά και τη φιλική συμμετοχή της Μαρίας Δημητριάδη -σε δύο τραγούδια- . Στο δίσκο ακούγονται και δυο απαγγελίες του ίδιου του ποιητή ο οποίος είχε φύγει από τη ζωή ένα χρόνο νωρίτερα. Πιο γνωστό τραγούδι τόσο του δίσκου αλλά και γενικότερα μέχρι σήμερα, ως μελοποιημένη ποίηση του Βρεττάκου, το ομώνυμο, «Πικραμένος Αναχωρητής».


Θα φύγω σε ψηλό βουνό, σε ριζιμιό λιθάρι
να στήσω το κρεβάτι μου κοντά στη νερομάνα
ν' απλώσω εκεί την πίκρα μου, να λιώσει όπως το χιόνι.
Μη με ρωτάς καλέ μου αϊτέ.
Μη με ξετάζεις, ήλιε μου.
Μην πιάνεσαι απ΄τους ώμους μου και με γυρίζεις, άνεμε.
Φεγγαράκι μου.
Καλέ μου, Αυγερινέ μου, φέξε το ποροφάραγγο
Βόηθα να ανηφορίσω.
Ρίχτε στον δρόμο συννεφιά να μη γυρίσω πίσω.
Του κόσμου που βροντοχτυπούν οι χοντρές φλέβες του ήλιου,
Φέρνω ζαλιά στις πλάτες μου τα χέρια των νεκρών
Στη μια μεριά έχω τα όνειρα, στην άλλη τις ελπίδες
Κι ανάμεσα στις δυο ζαλιές το ματωμένο στέφανο.


Ο συνθέτης έχει περιγράψει αναλυτικά στο περιοδικό «Γιατί», Σεπτέμβριος 1991, και στο 1ο Διεθνές Συμπόσιο για τον Νικηφόρο Βρεττάκο, Μάιος 2001 τη σχέση του με την ποίηση του Βρεττάκου και με τον ίδιο τον ποιητή. Εδώ σταχυολογούμε 2 χαρακτηριστικά σημεία: (Ολόκληρο το κείμενο του Παναγιώτη Κωνσταντακόπουλου, «Πώς μελοποίησα τον Νικηφόρο Βρεττάκο» προσβάσιμο εδώ):

Ήτανε άραγε σύμπτωση η γνωριμία μου με τον Νικηφόρο Βρεττάκο; Θα σας γράψω δύο λόγια για την πρώτη μας γνωριμία, όσο γίνεται πιο σύντομα. Ήταν και ήμουν ακροατής σε κάποια συναυλία στη Λυρική Σκηνή, στην οδό Ακαδημίας, το έτος 1982 ή αρχές του 1983. Επειδή από τότε έμπαινα στο πνεύμα της ποίησης αλλά και της μελοποίησης (είχα ήδη μελοποιήσει Σολωμό, Κάλβο), τον ρώτησα, ποια η θέση του, αν ένας νέος μελοποιούσε κάποια από τα ποιήματά του. Μου απάντησε: «…Θα ήταν ιδιαίτερη τιμή για μένα, αν κάποια από τα ποιήματά μου γίνουν τραγούδι. Έτσι κι αλλιώς, ένας από τους προορισμούς του ποιήματος είναι και το τραγούδι και ιδιαίτερα αν γίνει από έναν νέο». (υπάρχει στο προσωπικό μου αρχείο, η ηχογραφημένη από μένα, αυτή η απάντηση από τον Νικηφόρο Βρεττάκο). Από κείνη τη στιγμή ένοιωσα μέσα μου δυνατός, είχα την προαίσθηση ότι κάτι θα εκραγεί μέσα μου. Με συγκλόνισε το βάθος αυτού του ανθρώπου, είπα…!


Στις 18.1.1984, αφού έχω ενεργά ασχοληθεί με ορισμένα του ποιήματα, επικοινωνώ και συναντιέμαι μαζί του, στην οδό Φιλολάου, ώρα 9 το πρωί σ` ένα μικρό δυάρι γεμάτο βιβλία! Αφού μου έψησε και ήπιαμε συζητώντας το ωραίο καφεδάκι , βάζω την κασέτα στο μαγνητόφωνο (που είχα πάρει μαζί μου γιατί ο ίδιος είχε μόνο ένα μικρό ραδιόφωνο) για ν’ ακούσει σαν δείγμα της δουλειάς μου, δύο μελοποιημένα ποιήματα. Το πρώτο «Επιστροφή στο βουνό» από τη συλλογή ‘Παραλειπόμενα΄ και το δεύτερο «Με χαμένη την τροχιά μου» από την συλλογή ΄Κατεβαίνοντας στη σιγή των αιώνων ΄. Τραγουδούσα ο ίδιος στο μαγνητόφωνο παίζοντας και πιάνο. Αυτό ήταν! « Να συνεχίσεις! Να συνεχίσεις!...». Θυμάμαι έντονα, όταν άκουσε το πρώτο και μετά το δεύτερο τραγούδι, αμέσως τηλεφώνησε σ΄ ένα στενό του φίλο (δεν ρώτησα ποιόν) και του βάζει το μαγνητόφωνο στο τηλέφωνο, να ακούσει. Αμέσως μου χαρίζει ενυπόγραφα τον δεύτερο τόμο των ποιημάτων του. Θυμάμαι στο ποίημα « Επιστροφή στο βουνό» , είχα εμπνευστεί δυό πρόσωπα –άντρας, γυναίκα-και του έκανε εντύπωση. Πράγματι το ποίημα κρύβει ισχυρό διάλογο, που έντονα πια στο τραγούδι φαίνεται. Το ποίημα αυτό το ερμήνευσαν στην πρώτη μου συναυλία, που ήταν αφιερωμένη στον ποιητή Νικηφόρο Βρεττάκο και έγινε στα κτήρια των πρώην ΕΑΤ- ΕΣΑ στις 25 4 1986, η Ευγενία Συριώτη και ο Γιάννης Θωμόπουλος. Άρχιζε η επικοινωνία και η ανθρώπινη και η «καλλιτεχνικής φύσεως» με σχεδόν καθημερινή συχνότητα. Θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό, που είχα την ευκαιρία για δέκα ολόκληρα χρόνια να έχω δίπλα μου τον άνθρωπο και ποιητή μα και τον ποιητή και άνθρωπο που τον λέγαν Νικηφόρο Βρεττάκο. «Να με φωνάζεις Νικηφόρε» μου `λεγε. Δεν μπορούσα. «Κύριε Νικηφόρε» τον αποκαλούσα και πάντα στον ενικό, κατόπιν δικής του επιθυμίας.

«Κύριε…» της ποίησης!

musicpaper.gr