Ζοζέ Σαραμάγκου – Ο άνθρωπος και η αναμέτρηση των δυνάμεων

γράφει η Ιωάννα Μπαλάφα

Ο Ζοζέ Σαραμάγκου (Jose Saramago), συγγραφέας τουλάχιστον τριάντα βιβλίων, είναι παγκόσμια γνωστός με εκατομμύρια φανατικούς αναγνώστες σε όλο τον κόσμο και ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της πορτογαλικής λογοτεχνίας. Γεννήθηκε στις 16 Νοεμβρίου 1922 στο χωριό Αζινιάγκα της Πορτογαλίας και πέθανε στις 18 Ιουνίου 2010 στο Λανθαρότε στα Κανάρια Νησιά, όπου ζούσε αυτοεξόριστος από το 1993 με τη δεύτερη γυναίκα του Πιλάρ δελ Ρίο, (επίσημη μεταφράστρια των έργων του στα Ισπανικά), ύστερα από τη ρήξη του με την πορτογαλική καθολική Εκκλησία με αφορμή την έκδοση του έργου του «Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιο, 1991». Το επώνυμο «Σαραμάγκου» αποτελεί ψευδώνυμο της οικογένειας του πατέρα του, το οποίο καταχωρήθηκε από λάθος κατά την εγγραφή του στα μητρώα γέννησης.

Ο Σαραμάγκου ήταν αυτοδίδακτος συγγραφέας καθώς εγκατέλειψε το σχολείο σε μικρή ηλικία καταγόμενος από αγροτική οικογένεια. Το 1924 μετακόμισαν οικογενειακά στη Λισαβόνα όπου λίγους μήνες αργότερα πεθαίνει ο κατά δύο χρόνια μεγαλύτερος αδερφός του Φρανσίσκο. Αυτός ο θάνατος τον σημάδεψε όπως επίσης η στιγμή κατά την οποία ο παππούς του αγκαλιάζει κλαίγοντας τα δέντρα της αυλής του σπιτιού του στο χωριό τους, όταν μετά από καρδιακό πρόβλημα υγείας έπρεπε να μεταφερθεί στη Λισαβόνα για θεραπεία, ξέροντας ότι δεν θα κατάφερνε να επιστρέψει. Μία από τις πολλές του δουλειές σε έναν εκδοτικό οίκο αποτέλεσε το έναυσμα για να δημοσιογραφεί και η τριβή του με τη γραφή έφερε και την έκδοση της πρώτης του συλλογής διηγημάτων το 1966.

Υπερασπιστής του πολιτισμού και των γραμμάτων ήταν συνιδρυτής το 1992 στο «Εθνικό Μέτωπο για την Προάσπιση του Πολιτισμού» στη Λισαβόνα. Για χρόνια ήταν διευθυντής της εφημερίδας, DiariodeNoticias, αλλά παραιτήθηκε ύστερα από την Επανάσταση των Γαρυφάλλων και τα πολιτικά γεγονότα που ακολούθησαν τη διετία 1974-1975, δηλαδή την εγκαθίδρυση δημοκρατικού πολιτεύματος στην Πορτογαλία ελεγχόμενο όμως από τη συντηρητική παράταξη. Παράλληλα, έλαβε μέρος στην πρώτη διεύθυνση της Πορτογαλικής Ένωσης Συγγραφέων και υπήρξε πρόεδρος της Γενικής Συνέλευσης της Πορτογαλικής Κοινωνίας Συγγραφέων την περίοδο 1987-1994.

Η σχέση του με την πολιτική, την Εκκλησία και την εξουσία διαφαίνεται τόσο στο συγγραφικό του έργο όσο και στις προσωπικές του επιλογές. Ο Σαραμάγκου ήταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Πορτογαλίας από το 1969 και το 2006 υπογράφει μαζί με άλλους διανοούμενους δήλωση που καταδικάζει τον πόλεμο στο Λίβανο τον οποίο χαρακτηρίζει «εξολόθρευση του Παλαιστινιακού Λαού». Ταυτόχρονα σύγκρινε τις συνθήκες ζωής στα παλαιστινιακά εδάφη, με τα στρατόπεδα συγκέντρωσης/κολαστήρια του Άουσβιτς, κάτι για το οποίο δέχτηκε κριτικές κυρίως από τον κριτικό λογοτεχνίας Χάρολντ Μπλουμ, ο οποίος τον χαρακτήρισε Πορτογάλο σταλινιστή. Δεν παρέλειπε να καταγγέλλει και στο μετέπειτα προσωπικό του blog το οποίο διατήρησε έως λίγο πριν το θάνατό του, τη δράση του Ισραήλ έναντι στους κατοίκους της Γάζας. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν, το άπειρο των σοβαρών θεμάτων με τα οποία καταπιάστηκε, δεχόμενος κάτι παραπάνω από εντονότατες κριτικές αλλά και εκδηλώσεις λατρείας από πολλούς διαφορετικούς ανθρώπους, προερχόμενων από όλους τους καλλιτεχνικούς και πολιτικούς χώρους. Ο Σαραμάγκου ακόμη και στα οργισμένα κείμενα του blog του δεν περνά απαρατήρητος. Συνεχίζει να αναλύει την καθημερινότητα, τη μεταφυσική, τη θρησκεία, την εξουσία, την πολιτική. Το 2009 ήταν υποψήφιος ευρωβουλευτής χωρίς όμως να εκλεγεί. Δήλωνε άθεος και ανταπαντούσε σε όσους τον χαρακτήριζαν πεσιμιστή ότι δεν ήταν εκείνος απαισιόδοξος αλλά ο κόσμος απαίσιος.

Εκτός από συγγραφέας, υπήρξε ποιητής, δημοσιογράφος και σεναριογράφος. Για το σύνολο του έργου του τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1998. Η πλειοψηφία του συγγραφικού του έργου θεωρείται αλληγορική παρουσιάζοντας με πρωτοτυπία και ανατρεπτικότητα διάφορα ιστορικά γεγονότα με κύριο άξονα τον άνθρωπο και τις αντιδράσεις του σε μια κοινωνία που αλλάζει και απαιτεί όλο και μεγαλύτερα ψυχικά και σωματικά αποθέματα από εκείνον.

Το πρώτο του μυθιστόρημα «Γη της Αμαρτίας» εκδόθηκε το 1947 κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Σαλαζάρ. Κέρδισε όμως τους αναγνώστες και τη διεθνή αναγνώριση με το μυθιστόρημα-παραμύθι «Το Χρονικό του Μοναστηριού, 1982» το οποίο εκτυλίσσεται στην Πορτογαλία του 18ου αιώνα με μια λεπτομερειακή περιγραφή ανάμεσα στην ιστορία και τη θρησκεία. Πραγματεύεται την κατασκευή ενός μοναστηριού όπου εμπλέκονται συλλογικές και ατομικές φιλοδοξίες. Διαφαίνονται οι θρησκευτικές αναφορές του Σαραμάγκου όπως και στα επόμενά του βιβλία «Περί Τυφλότητας», «Περί Φωτίσεως» και «Περί Θανάτου» δίνοντας περισσότερο μια φιλοσοφική και στοχαστική χροιά των θρησκευτικών/χριστιανικών αναζητήσεων χωρίς να γίνεται ο λόγος του αφοριστικός και δίνει τελικά φωνή στις προσωπικές του απόψεις και πεποιθήσεις.

Η χαρακτηριστική διάσταση της γραφής του είναι η χρησιμοποίηση μακριών περιόδων στις προτάσεις που συνεχίζουν για πολλές σελίδες χωρίς παύση και χωρίς διαλόγους κάτι που κυριολεκτικά κόβει την ανάσα προσδίδοντας μια μοναδική ροή στην πλοκή χωρίς να ταλαιπωρεί ή να αποπροσανατολίζει. Στο βιβλίο του «Περί Τυφλότητας» καταργεί τη χρήση κύριων ονομάτων και προσδιορίζει τους χαρακτήρες δίνοντάς τους συγκεκριμένα μοναδικά χαρακτηριστικά. Τα μυθιστορήματά του είναι πάνω απ’ όλα ανθρώπινα που περικλείουν κάποιες από τις σκέψεις, τα αδιέξοδα και τις προσπάθειες όλων μας. Τα σκηνικά είναι απειλητικά, οι περιγραφές δραματικά έντονες.

Τα μυθιστορήματα του Σαραμάγκου συχνά κινούνται στο φαντασιακό όπως για παράδειγμα «Η Πέτρινη Σχεδία, 1986» όπου η Ιβηρική Χερσόνησος μετά από μια ρωγμή στα Πυρηναία αποχωρίζεται από την Ευρώπη πλέοντας στον Ατλαντικό Ωκεανό δίνοντας την ικανοποίηση στους κατοίκους της γηραιάς ηπείρου να παρακολουθούν την απομάκρυνση των απείθαρχων Πορτογάλων και Ισπανών και τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής να περιμένουν να τους εντάξουν στη δική τους ζώνη επιρροής, δίνοντας σαφώς πολιτικές διαστάσεις στην αφήγηση.

Ακόμη, στην «Ιστορία της Πολιορκίας της Λισαβόνας, 1989» ένα ιστορικό μυθιστόρημα, ο αναγνώστης ταξιδεύει στον χρόνο, όταν ένας επιμελητής βιβλίων αλλάζει με ένα «ναι» ή ένα «όχι» τη ροή της ιστορίας. Παράλληλα, αναδεικνύεται η απειλητικά ανταγωνιστική σύγχρονη αγορά εργασίας.

Στο «Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιο, 1991» η καθολική Εκκλησία εξοργίστηκε, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, καθώς στο βιβλίο μέσα από τους ήρωες προκύπτουν συγκλονιστικά συμπεράσματα για την έννοια της θρησκείας (όχι μόνο της χριστιανικής) όπως αυτή παρουσιάζεται από την καθολική Εκκλησία. Συνέπεια ήταν η απόρριψή του από την τότε κυβέρνηση για το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας. Τα μεταφυσικά σημάδια και τα θαύματα δεν οδηγούν σε πνευματικούς / θρησκευτικούς δρόμους αλλά στο πώς οι θρησκείες είναι κοινωνικά κατασκευασμένες για να δίνουν εξουσία στους «επί της γης εκπροσώπους» του Θεού και τύψεις στους ανθρώπους μέσα από τις έννοιες του μαρτυρίου και της αμαρτίας. Αποτυπώνει τη δική του εκδοχή για τα γεγονότα της Καινής Διαθήκης, δίνοντας ένα πρωτότυπο «αντιδογματικό» μυθιστόρημα.

Στο «Περί Τυφλότητας, 1995» ο πρωταγωνιστής χάνει ξαφνικά την όρασή του. Τα περιστατικά τύφλωσης αυξάνονται συνεχώς και η κυβέρνηση αποφασίζει να απομονώσει τους τυφλούς. Είναι εντυπωσιακό το πώς ο Σαραμάγκου αναλύει απόλυτα ρεαλιστικά μια υποτιθέμενη κρίσιμη κατάσταση και το τι θα σήμαινε για την ομαλή καθημερινή συμβίωση των ανθρώπων, χωρίς να μετατραπεί ο κόσμος σε ένα χαοτικό σκηνικό καταφέρνοντας να κάνει τον αναγνώστη να σκεφτεί τι θα έπραττε ο ίδιος σε μια παρόμοια πραγματικότητα.

Στο «Όλα τα Ονόματα, 1997», ο πρωταγωνιστής, υπάλληλος του Γενικού Κρατικού Ληξιαρχικού Μητρώου, χάνεται στους γραφειοκρατικούς λαβυρίνθους κυνηγώντας ονόματα και ταυτότητες και αναμετράται με τις προσωπικές του δυνάμεις και τα υπαρξιακά του ερωτήματα. Την ίδια χρονιά στην «Ιστορία της Άγνωστης Νήσου» ξετυλίγονται επτά ιστορίες όπου και πάλι το φανταστικό με το πραγματικό μπερδεύονται, με αναφορές στον καταπιεστικό έλεγχο, στην γραφειοκρατεία και στην κατάκτηση του άγνωστου με όπλο ένα καράβι.

«Η Σπηλιά, 2001» μετά το «Περί Τυφλότητας» και το «Όλα τα Ονόματα» ολοκληρώνει την τριλογία που αφορά τη νέα πραγματικότητα των ανθρώπων και των κοινωνιών. Μια νέα τάξη πραγμάτων ξεπροβάλλει όταν ένα μυστηριώδες, γιγάντιο εμπορικό κέντρο εμφανίζεται ως φρούριο που εξαπλώνει τη δύναμή του. Είναι αυτάρκες, στο εσωτερικό του η κατανάλωση είναι υποχρεωτική και απαγορεύει τη δημιουργικότητα καταπίνοντας κυριολεκτικά την πόλη γύρω.

Στην ιστορία του «Το μεγαλύτερο λουλούδι του κόσμου, 2001» μας κάνει να αναρωτιόμαστε αν η υποχρεωτική ανάγνωση των παιδικών ιστοριών, θα έκανε τους ενήλικες να διδαχτούν πρώτα οι ίδιοι όλα όσα προσπαθούν να μάθουν στα παιδιά, τα δικά τους και των άλλων, ενώ στο «Ο Άνθρωπος Αντίγραφο, 2003» παρακολουθούμε την ιστορία ενός ανθρώπου που ανακαλύπτει το σωσία του, το πλήρες αντίγραφό του, γεγονός που θα αλλάξει για πάντα τη ζωή του.

Στο «Περί Φωτίσεως, 2004» σε μια χώρα απροσδιόριστη γίνονται εκλογές όπου πρώτη δύναμη αναδεικνύεται η λευκή ψήφος. Το λευκό σημαίνει αποδυνάμωση εξουσίας και ένας ολόκληρος κρατικός μηχανισμός προσπαθεί να ανακαλύψει τους ενόχους. Οι άνθρωποι «φωτίζονται» μέσα από την αλληλεγγύη αλλά το πανίσχυρο Κράτος δεν γκρεμίζεται τόσο εύκολα.

Στο «Περί Θανάτου, 2005» ο θάνατος απελπίζει νοσοκομεία, κυβερνήσεις, ασφαλιστικές εταιρείες, γηροκομεία και εργολάβους κηδειών όταν επιτίθεται με τη μορφή μιας σαγηνευτικής γυναίκας και «Το ταξίδι του Ελέφαντα, 2008» αποτελεί μια χιουμοριστική μυθοπλασία για έναν ελέφαντα προερχόμενο από την Ινδία, που για δυο χρόνια έμεινε στη Λισαβόνα όταν στα μέσα του 16ου αιώνα ο βασιλιάς Ιωάννης Γ' της Πορτογαλίας τον δώρισε στον ξάδερφό του αρχιδούκα Μαξιμιλιανό της Αυστρίας, γαμπρό του αυτοκράτορα Καρόλου Ε'.

Τέλος, στο τελευταίο μυθιστόρημα του «Κάιν, 2009» ένας αντάρτης κι ένας Θεός πρωταγωνιστούν και ο συγγραφέας ξαναγράφει τη Βίβλο με μοναδικούς διαλόγους μεταξύ ανθρώπου και Θεού που προσπαθούν να συνεννοηθούν δίνοντας τη δική του εκδοχή του τέλους της Βίβλου.

Ο Ζοζέ Σαραμάγκου αποκαλύπτει τις ευαισθησίες του και την επίγνωση της απομόνωσης της σύγχρονης αστικής ζωής και τον αντίκτυπο στην ανθρώπινη ψυχοσύνθεση. Οι πρωταγωνιστές διψούν για την συσπείρωση των ανθρώπων γύρω από νέες πιο εξανθρωπισμένες κοινωνικές συνιστώσες και για τη δημιουργία ισχυρών κοινοτικών δεσμών που θα τους δώσουν την ευκαιρία να νοηματοδοτήσουν από την αρχή τις έννοιες της πολιτικής και της οικονομίας υπό το πρίσμα όμως του σεβασμού της ατομικότητας, της διαφορετικότητας και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Ο Σαραμάγκου θεωρείται ένας πειραματιστής του λόγου, ένας αλχημιστής της αλήθειας. Κρύβει μυστικά και μυστήρια που ο αναγνώστης παρακολουθεί μαγεμένος και στο τέλος πεισμώνει να ανακαλύψει την αλήθεια του με αφοσίωση και περισυλλογή όπως ακριβώς ξετυλίγονται οι ιστορίες στις λογοτεχνικές σελίδες. Τα βιβλία του είναι ένας λαβύρινθος όπου καλούμαστε να βρούμε από πού ξεκινήσαμε το ταξίδι μας στον κόσμο και πώς θέλουμε να το ολοκληρώσουμε. Σε όλο το έργο του αναδεικνύει με κάθε δυνατό τρόπο την ελεγχόμενη ελευθερία του ανθρώπου από το κράτος και τους θεσμούς, την επιθυμία του ανθρώπινου πνεύματος να αποτινάξει τα δεσμά του αλλά και το φαύλο κύκλο αυτής της -πολλές φορές- άνισης αναμέτρησης δυνάμεων.

tovivlio.net